GUARANI REKO (CULTURA GUARANI)

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI
Maitei horyvéva opavavépe
David Galeano Olivera

CULTURA GUARANI
Ombohasa Guaraníme Matilde Galeano (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI, Regional Aregua Motenondehára)
Leer original (hacer clic) en: http://dgaleanolivera.wordpress.com/guarani-reko-cultura-guarani/

CULTURA GUARANI – GUARANI REKO
Avano’õ ombyatýva heta aty’ive ipype, oikóva ko’áğa rupi tetã Paraguái, Uruguay, Brasil ha Argentina-pe. Opaite aty oĩva Guaranikuéra apytépe, ha oguerekóva jepokuaa, jerovia ha ambue mba’e peteĩchaite, avei iñe’ẽ peteĩva ha’éva ñe’ẽ Tupi rehegua. Ha’ekuéra ohenói iñe’ẽme Ñe’ẽngatu (lengua preciosa) he’i ambue tapicha oikuaáva, ojekuaánte avei avañe’ẽme, he’iséva lengua del hombre. Ko ñe’ẽ Guarani omoñepyrũ heta ñe’ẽ oipurúva ambue aty’i, péicha oĩ Kario, Tupi, ha Karive umi ojekuaavéva apytépe. Ou mboyve español-kuéra ko yvy tuichaitévape ha’éva América, Guaranikuéra oipyso ijyvy oikoha zona central Sudamérica-pe, oñemombe’u ha’ekuéra oipysoha ijyvy Cordillera de los Andes guive Océano Atlántico peve, ha Guayanas guive Río de la Plata peve.

GUARANI RETE
Ha’ekuéra hete ipoguasu ha joja porã. Ikangue poguasu, imbarete ha ipya’e. Oĩ avei he’íva’ekue iporãitereiha ava guarani. Ha’ekuéra ipyti’a guasu ha ipe, hetyma ha ijyva ndaipukuiete ipoguasu, ipy ha ipo michĩ. Hova kanguepo, itĩ mbyky, inambi ha ijuru ndatuichái, hembe pererĩ, haĩ morotĩ ha iporã, Guaranikuéra ima’ẽ arandu. Hete ndahague hetái, ha katu iñakãrague heta, ipoguasu, hũ ipuku, ha iñapopẽ, hasy jajuhu hağua ava guarani akãperõ terã iñakãrague morotĩva, itujárõ mante morotĩ. Hekoasykuaa katuete ndohechaukái hemimbyasy terã hasýva chupe.
Potĩme ndaijojahái, ha’ekuéra omopotĩ, hete, hóga ha itáva ojahu manterei ha ojepohéi okaru mboyve, oñakãky’o sukara terã ñandyrãme (frutos machacados de espinas de corona). Iñakãrague rupive ha’ekuéra ohechauka tesaĩ ha mbarete upévare ijavuku ha oñangareko porã hese.
Voi omenda, amo papo ary rupi. Kuña ha kuimba’e ndaikatúi oiko oñondive omenda’ỹre.
Ha umi kuimba’e, túva térã mburuvicha, katu ikatu oguereko heta kuña (poligamia) ndoguerekói rupi relaciones sexuales hembireko ndive hyeguasu térã oguereko aja menstruación. Pe membykua sa’ieterei ha’ekuéra ndojapói. Heta imemby hikuái ha hi’ánte kuimba’e meme heñói, ha oguereko voi hikuái pohã osẽ hağua mitã kuimba’e.
Heta távape kuimba’e ojapo “Couvade” pe túva oñeno ha ndo’úi mba’eve ho’a peve mitã puru’ã. Pe kuimba’e ndoikuaaporãirõ ha’eha pe mitã ru ndojapói pe “Couvade”.
Oğuahẽvo pe pubertad kuimba’e oñemoakãperõ ha ipuku jeývo oikéma kuimba’e kakuaa apytépe kuña avei menstruación ñepyrũvo oikytĩ iñakãrague ha ipuku jeývo, oĩma omenda hağuáicha.
Umi iména ha hembireko manóva oikytĩ iñakãrague péva he’ise ojapoha abstinencia ha ikatúntema oheka jey iñirũrã. Ha’ekuéra oguerovia oñongatúramo peteĩ ava akãrague oguerekoha pokatu upe mávar

GUARANI HI’UPYRÃ.
Ava guarani hi’upyrã ogunohẽ yva ñembyatýgui, mymba jejukágui, pira kutuhágui ha oñemitỹkuégui.
Umi guarani oikuaa mba’éichapa ikatu ombo’are tembi’u ani hağua oñembyai (Metodos de conservación de alimentos) so’o ha pira omoka’ẽ tata vevuimíme umi ka’avo rapo (tubérculos) omokã ha umi oguerekóva tóxico oipe’a chugui oiporu hağua, ha ojapo avei harina.
Ava guarani oipuru heta tembi’u apópe avati, ko’áğa peve ñande jaiporúva heta mba’e jajapo hağua. Ha’ekuéra ho’u avati mimoĩ, avati maimbe, avati ku’i, ojapo avei chugui chícha, avati pororo, ka’i ku’a ha hetave. Umi ka’avo rapo (tubérculos) ombopupu térã ohesy tatapỹi ári.
Oikuaa avei pe tatakua jeporu ha o avei oiporúva tatakua yvyguy. Mandi’o: oĩ mandi’o iróva (mandioca tóxica), pe mandi’o he’ẽ oiporu upeichaite ombopupu, térã ohesy ha avei ojapo chugui aramirõ ha typyraty.
Pe mandi’o iróva katu ojeipe’araẽva’erã chugui pe irokue (tóxico) oguerekóva ikatuhağua oje’u, ndojejapói chugui aramirõ, pe iñaramirõre opyta pe irokue, ha katu ojejapo chugui typyraty.
Arroz Silvestre: oñembopupu terã oñemaimbe ña’ẽpyrũme (plato de barro).
Manduvi: oje’u ipýra, maimbe, térã iku’i pyre oñembojehe’a avati ku’íre ha ojejapo chugui tortilla térã oje’u eíra rehe.
Jety: oñembopupu térã ojehesy.
Kumanda: oñembopupu ha oñembojehe’a avati, arroz silvestre térã so’óre.
Ho’u avei ha’ekuéra: andai ha kurepepẽ.
Cultura Guarani omymba juka, oipirakutu ha omono’õ ñemitỹngue, téra ka’avo saite tembi’urã, ha’ekuéra oikuaa ñemitỹngue rehegua, oikuaa hetáichagua lo demuestra plantas tropicales ikatúva oñeñemitỹ, oikuaa mymbakuéra ñemoñemoña ogapýpe, umíva apytépe, ype, ryguasu, gua’a, tu’ĩ, ha hetave. Oiko tapỹi oñemopu’ãva ojoykére plaza jerére. Hembipurukuéra ñorãirõrã ha’e: mazo, arco ha flecha. Umi expresión artística apytépe oĩ alfarería ha tejido-kuéra rehegua.
Oke kyhápe, ojejapóva tejido rupive telares verticales-gui.
Jerovia tuicha mba’e chupekuéra ğuarã, oguerovia oĩha peteĩ tupã añónte ha upévape ohenói Ñanderu, Ñanderamói, Ñanderupapa Tenonde, Ñanderuguasu, omyakãva tembiapo aty jave jeroviarã paje, oikuaapáva, ha ha’énte ikatúva oñe’ẽ Ñanderu ndive ombohovakévo opaitéichagua apañuãi oĩva ijapytépekuéra. Okaru térã oka’u’y jave, tekotevẽvante ho’u, araka’eve ndojahéiri, akóinte okaru’ỹ ha ojapo opáichagua tembiapo térã ñembosarái oñangarekóvo hetére. Upévare oiko puku hikuái, oĩ jehaípe ojejuhu hague peteĩva 203 ary orekóva, péva ha’e ha’ekuéra oñangareko haguére hembi’urãre ha avei upe jeikoháichare, ha’ekuéra omomba’eguasu tekoha ha ndo’úi mba’e naiporãiva hetépe ğuarã.
Guaranikuéra ndohejái monumentos térã construcciones, ndohejái aranduka. Péicharamo jepe ikatupyry ha iñarandu hikuái oikuaa hağua opaite mba’e hekohágui ha oguenohẽ hağua ka’aguýgui, ysyrýgui ha yno’õgui umi mba’e ikatúva oipuru térã oikotevẽ oikove hağua.
Guaranikuéra itenonde tuicha cultura-pe umi español-kuéra oğuahẽramoguare, péva ikatu jahecha ijerovia, ijeguerekokuaáre, iñarandu cosmológía reheguápe, arte ha hembikuaápe.
Ome’ẽ ñandéve ko’áğa peve ñe’ẽ he’ẽ asýva, oñemohendakuaáva ha ohenóikuaáva opa mba’e, oñemono’õva jahai rupive catequista ha misionero-kuéra rupive.
Ombohéra botánica ha zoológica racional omohypy’ũva ciencias naturales-pe. Ha’ekuéra ombyatykuaa mymba ha ka’avokuéra, ohecharamoitéva ciencias naturales-pegua tembikuaaharakuéra omohendárõ mymba ha ka’avo, especies, géneros ha familias-pe.
Ava oĩháicha yvy ape’ári ohecharamo joaite imba’ekuakuéra pohã ñana rehegua, omboguera hağua hetáichagua mba’asy oguerekóva hikuái.
Oikuaa yvyramatakuéra yvyra pytã, palo santo, quebracho, pindokuéra ha incienso. Pohã ñana apytépe oĩ ojeipurúva diuréticas, refrescantes, depurativas, vermífugas, parasiticidas, anticépticas, repelentes, sedantes, narcóticas, estimulantes, antiespasmódicas, antirreumáticas, abortivas, digestivas, espectorantes, ha hetaveichagua.

MBA’ASY ÑEMONGUERA POHÃ ÑANA RUPIVE
Ava guarani oguerekova’ekue arandu tuichaitereíva ha oikuaa porãiterei pohã ñana oguerekoha pokatu oporomonguera hağua, oikuaa avei mba’éichapa ombojehe’áva’erã, máva mávapa ikatu oipuru oñondive ha mávapa ndaikatúi ombojehe’a ambue ndive.
Ka’aguy ha ñúme ojuhu umi ka’avo oiporúva pohãramo. Oñangarekokuaa tekoháre, jesareko rupive ojuhu hekohápe pe omongueráva’erã chupekuéra, oikuaa porãiterei pohã ñana jeporu, péva ohechauka ñandéve kuaaty.
Ndaikatúi ja’epa mboy pohã ñana oipuruva’ekue ha’kuéra oikuaa rupi pe oguerekóva ipype mba’épe ğuarã, ha katu jahechakuaa ohejaha ñandéve iñarandu tuichaitereíva, ko ára peve jaipurugueteri.
Pe kuaaty ohechauka mba’eichaitépa tuicha ava Guarani arandu, ndojuavýi pe jeporu ha’ekuéra ome’ẽva’ekue chupe.
Ava Guarani oikuaa porã mba’épe ğuarã pohã oipurúva, upéicha ombojuavy pohã ro’ysã ha pohã aku. Pohã ro’ysã oiporu py’a rakúpe ğuarã ha pohã aku katu, to’ysãme ğuarã. Oĩ avei pohã pochy (remedios peligrosos) ikatúva ojeporu michĩmínte, oikuaa pohã omboguevíva akãnundu, hu’u, kuru vai, py’a vai, ke’ỹ, kuarurã, sevo’i pohã, oitýva mitã.
Ha’ekuéra he’i oĩha sa’ieterei pe ñana ndoguerekóiva pohã ha umívape ohenói ka’amarãmba’e.
Oğuahẽ guive español- kuéra pya’eterei ojekuaa oĩva ko yvy pyahúpe, ha’ekuéra ohechakuaa hetaiterei mba’e oguerekoha yvy ojuhúva’ekue.
Umi español- kuéra ohechauka oikuaaseha pe kuaaty oĩva. Oguerahauka España-pe heta ñana oikuaa porãve hağua mba’épa oguereko, kuaaty rupive.
Oikuaávo ijepuru oguerahauka hetáichagua, yvyra, ñana, ta’y’i, yva oñeñotỹ hağua upépe ha oĩ avei oguerahauka hetáva, ohepyme’ẽ hağua.
Umi ou ypýva ogueruka España-gui ava iñararandúva ojesareko ha ombotuichave hağua iñarandu ka’aty.
Umi español-kuéra avei ogueru America-pe yva, ñana, ta’ỹi hetãgui.
Ava Guarani avei oikuaava’ekue mba’eichaitépa oipuruva’erã pohã, ndaha’éi omoĩnteva. Ko’áğa peve ava okaraygua oipuru, umíva ha’e: peteĩ jeme, mbohapy kuã, peteĩ puño, ha oñemoĩvéva togue ha yva apytépe ha’e papapy mbohapy térã pokõi. Techapyrã: pokõi narãha rogue, térã mbohapy pakuri ra’ỹi.
Ko árape jaguerekóma jaikuaa hağua hekopete mba’éichapa jaipuruva’erã pohã. Techapyrã: gramos, gotas, centímetros cúbicos.
Hetaiterei pohã ijapopyre ñanágui, upévare ja’ekuaa mba’eichaitépa ava Guarani iñaranduva’ekue, oike’ỹre ha’ekuéra peteĩ laboratorio-pe oikuaa mba’éichapa jaipurúva’erã. Péva ndaha’éi ja’énteva, hetaiterei pohãma ha’ekuéra oipurúva’ekue oñemoinge laboratorio-pe ha ojehecha ndojuavýiha pe ijepuru ava Guarani ome’ẽva’ekue chugui.
Pohã ñana oñehenói umi ñana ojeporúva oñepohãno hağua ha oñemombia hağua opáichagua mba’asy ikatúva oğuahẽ.
Ñane retã Paraguáipe oğuahẽ ñandéve arandu pohã ñana rehegua umi ñande ypykuéra Guaranígui.
Pohã ñana jeporu, jaikuaa avei umi ñande jarýi, ñande sy, ñande túva térã kuñakarai ha karai ymaguarégui ha ñande ñambohasa jey ñane arandu ñane ñemoñarépe. Jajesarekóramo ñande jerére ha umi okarayguáre jahechakuaave mba’eichaitépa tuicha pe arandu pohã ñana rehegua ohejava’ekue ñandéve umi ava Guarani, heta ogaygua ndohupytýiva pirapire oho hağua farmacia-pe ojogua hağua pohã, upévare oipuru pohã ñana ojuhúva, ohepyme’ẽ’ỹre, térã, heta’ỹre, ha katu oipurúramo hekopete pe ñana imba’asýpe ğuarã, okueránte avei. Hetaite tapicha piko omano’aramo’ã hi’ára ğuahẽ mboyve ndajaikuaái rire pohã ñana jeporu.
Pohã ñana jajuhu opa hendápe: ñande róga jerére, yvytýpe, ñúme, kokuépe ha ñemuháme ndahepyiete.
Ymaite guive ñande ypykuéra omomba’e ha oiporu pohã ñana, péicha ha’ekuéra ohapejoko ha omonguera mba’asy.
Ava Guarani he’i raka’e “ndaipóri nunga mba’asy oñemongaria’ýva pohã ñana renondépe”.
Ko árape oĩ ava oñotỹva pohã ñana ha ohepyme’ẽ laboratorios-kuérape ojejapo hağũa chugui pohã farmacia-pe, ojehepyme’ẽva.
Umi indigena-kuéra apytépe, pe oporopohãnóva, ojeheróva’ekue Chaman, térã Paje. Ko’áğa umi oiporopohãnóva pohã ñana rupive, ojehero “Médico (pohânohára) ñana”.
Guaranikuéra naimba’asýi voi, ojeguereko kuaágui, okaru porãgui, tekoha oikohápe, omombarete upe hete, omohesãi, ha omoingo pukuve chupekuéra.
Europeo ha africano-kuéra oğuahẽvo, ogueru imba’asy ha ojapyhývo chupekuéra, hetaiterei ho’a ha omano, hete ndojepokuaáigui, ndoguerekóigui defensa upe mba’asýpe ğuarã.
Péicha oĩ jehaípe umi mba’asykuéra apytépe, ojukavéva ichupekuéra ha’e viruela, sarampión, disentería, catarro, paludismo, calambres, espasmos, parasitosis, dermatosis ha úlcera. Umi haiharakuéra omombe’u ha’ekuéra ndahasýiha iñakãgui.
Omombe’u karai Berotni umi mba’asy leishmaniasis ha sífilis europeo-kuéra avei ogueru hague.

MBA’ÉICHAPA OHECHA HIKUÁI ÑEMANO
Opavavete okyhyje ñemanógui, ha péicha avei opavavete oha’arõ upe ñemano ha heta jey omanose pya’e hikuái. Ha’ekuéra oguereko ijeroviápe ñemano ndaha’éi tekove ijapýpe oğuahẽva, ndahái ñembyai, pe máva omanóva oho peteĩ tendápe oikovejeyhápe, oñembyaty ipehẽnguekuéra ndive, Ñanderuvusu, ha ikatu upépe oikovejey.
Ijapytépe oĩ ñembo’e tekove oñembopuku hağua, oñemboyke hağua mba’evai, mba’asykuéra ha avei ojejerurévo ñemano.
Peteĩ mba’e okyhyjeitereíva ha’e yvy ñembyai, umi oikóva gueteri, oúvo pe amaguasu ha ojaho’ipa yvy, omanombáta, hete ha hi’ága avei.
Guaranikuéra ojaty omanóvape hóga jerére ha upéi iva upégui; oĩ avei Guaranikuéra omoingéva omanóva rete peteĩ urna-pe, tujúgui ijapopyréva, ha hi’ári omoĩ opa mba’e pe máva ohayhúva’ekue.

GUARANI REKOVE HA TEMBIAPO ÑEMOHENDA ARY RUPIVE
KUIMBA’E
Michĩ vove ojehero mitã, mitã’i, oiko ituvakuéra ndive; oguerekópe 7 térã 8 ary oñepyrũma oipirakutukuaa taha’e inimbo térã hu’y ndive, guyra’api, yva ñemono’õ, jatyta ha mba’e ojeipurúva tembi’urã. Tuvakuéra ohóvo omba’ejuka, ha’ekuéra oho avei hendivekuéra ha upekuévo oikuaáma hekoha ha ikatupyry ohóvo tembiapokuéra.
Okakuaave ohóvo ha oikóma chugui mitãrusu, mitãkuimba’e, mitãkaria’y, hembiapo pohyiváma, yvy ñemohu’ũ, yvyra jeity, omymbajuka, hu’y apo, oipirakutukuaa, ojupi ygápe, oipytyvõ tuvakuérape, omendakuaáma ha oñangareko hogayguakuérare.
Upe rire oiko karia’y, upéi karai, ava; ojapokuaa opaite tembiapo kuimba’e rehegua, ikatúma oñombohovake ambue aty ndive. Oğuahẽvo 40 arýpe, oiko chugui tuja, ojeguereko pysyrõháraramo, mburuvicha, cacique, paje, shaman, ojeguereko techapyrãrõ opavavépe ğuarã.

KUIMBA’E REMBIAPO
Kuimba’e isãsovéva’erã ikatuhağuáicha omymbajuka, orãirõ oipysyrõvo itáva, oipirakutu, ojeoga’apo hağua, taha’e tapỹi térã maloka; ojapo hağua tembipuru; ojapo hağua tembiapojegua pindo roguégui térã takuara, ojapo hağua redes mandyjúgui, ojapo hağua kyha, hu’y, jepe’a, tata apo; ogueru hağua so’o ha pira.
Kuimba’e rembiapo apytépe oĩ rosado apo ha ohejáma upéi ñemitỹ rendarã kuñanguérape, oity hağua yvyramáta, jehapy, ha ñemitỹ peteĩha rire omopotĩmbaite hağua, avei oiko jave ñembyaty ojapo hağua oimeháichagua tembiapo.
Opaite ára oñangarekova’erã hembirekóre ha ita’ýrakuérare, ha osẽ jave oguata oñondivepa ohechava’erã tenda ojepyta hağua, ha’ekuéra mburuvicha, oĩva’erã cacique, ha tuja ijatyhápe
Ome’ẽ hağua iñe’ẽ añetegua, ikatu oiko chuguikuéra paje, avare, ha upéi o’ávo ita’ýra oñangareko hese ojapóvo couvade ramo.

KUÑA
Michĩ aja ojehero mitãkuña, mitãkuña’i. Oiko ituvakuéra ndive, oñeñangarekóva hese.
Okakuaa ohóvo ha oiko chugui mitãkuña, kuñataĩ. Oipytyvõ ogapýpe, ombovyvy, ojapo tembi’urã ha hetave mba’e. Ikatúma omenda ha imemby, oñangarekokuaátama membykuéra rehe, omba’apokuaáma ñemitỹme, hui’tĩ apópe, ñandyry ha mba’e.
Okakuaavévo oiko chugui kuña, kuñataĩ, ojapopaitéma tembiapo ogapýpegua, oipytyvõ isýpe.
Oñangareko ménare osẽvove guatahápe, ogueraha tembipurukuéra ha membykuéra.
Ohasa ary ha oiko chugui kuñakarai, oguereko jave 25 ha 40 ary; ojapopaite ha ojapokuaa opa mba’e.
Upéi oğuahẽ ğuağuime, ohasapa rire 40 ary. Ha’e omyakã ka’u’y ha hu’itĩ apo; tembiapojegua ñai’ũgui.

KUÑA REMBIAPO
Kuña ikatu omba’apo óga ñemopu’ãme, tembiapo ogapýpegua avei ojapokuaáva’erã, ohekombo’e imembykuñanguérape oñepyrũ vove ikuñataĩ, ohupiva’erã memby iku’áre, ha avei oguerahava’erã tembipuruku’éra.
Avei omoirũ kuimba’ekuérape osẽ jave guatahápe, ojapo hağua tembi’urã, orojávo y, ha ogueraha hağua tembi’urã ha tembipuru.
Oñagarekóva’erã óga ñemopotĩre, ha ijerére, ohechava’erã ani hağua opa tata, oroja y, otembi’u apo, moka’ẽ apo, taha’e pira, térã so’o. Ombyatýva’erã ka’avo rapo, yva, ñemitỹngue, hu’itĩ apo, mbokaja ñandy, ka’u’y, pirakutu, ryguasurupi’a ñemono’õ, ao johéi.
Tembiapojegua apo pindo roguégui, takuara roguégui ha mba’e. Avei tembiapojegua ñai’ũgui, ombovyvy ao mandyjúgui, oñangareko mymbáre ha ñemitỹngue ñemono’õ.
Avei kuña ohendyva’ova’erã kuimba’épe, oipytyvõ hapicha kuñáme imemby hağua.

GUARANI ÑE’Ẽ, HA’E MBA’E TUICHAVÉVA OHEJÁVA HIKUÁI ÑANDÉVE
Kóva ha’e upe mba’e tuichavéva ohejáva’ekue ñandéve Guaranikuéra ñandeypykue, ñepyrũrã ko ñe’ẽ oipuru hikuái ayvúpente ha upéi oğuahẽ español-kuéra ha ombokuatia ñepyrũ hikuái, jaikuaháicha español-kuéra oguerekose ipoguýpe ñandeypykuépe ha ndaikatúimarõ oñepyrũ oñehekombo’e hikuái Guaraníme, péicharõ ñoite ikatúta omoambue Guaranikuñeragui ijerovia ha oguerekóta pu’aka hi’árikuéra, hetápe ojukarei hikuái, oguereko asy chupekuéra, esclavo-ramo umi jesuíta, upeichavérõ ha’ekuéra ojepokuaa iñe’ẽ ayvu rupive oñomomarandu.
Ñande niko mestizo, español ha Guarani memby ñemoñare, upévare oiméne jahecharamoite ko ñe’ẽ he’ẽasýva. Español omomemby kuña Guaraníme, ha ha’e jey omongakuaa, mitã okakuaa isy ndive Guarani ñe’ẽme, upéva rehe opay, oñembosarái, opytu’u, oke, oñembo’eha hetave mba’e, español ñe’ẽ ndoikuaái, ndohayhúi. Péicha ñende jarýi, ñande machu, ombohasa ñande túva ha ñande sýpe ha ha’ekuéra jey ñandéve.
Ohasa ary, ha oğuahẽ ñandéve heta jejahéi rire, ko’áğa ikatu ñande ñañe’ẽ ha ñañeñandu Paraguái membytee Guarani ñe’ẽme.
Upévape ñande jakaru, jake, ñañembosarái, ñande rasẽ, javy’a. Ko’áğa rupi, Guarani oike tekombo’épe, mitã, mitãrusu, karia’y ha kuña oñemoarandu Guaraníme, oĩ haguére léipe, ñande Constitución-pe, Castellano ykére.
Ohasa ramoite mundial Sudafrica-pe ojejapóva’ekue ha ñande jugador-kuéra Guaraníme oñombohasa vakapipopo, emondo, ejoko, ejere ha mba’e, ñanemomandu’a Cháko ñorãirõre, upérõ ñane ñe’ẽ Guaranígui oiko ñe’ẽ bélico ha ombotavy volikuérape ha ñasẽ porã upérõ, péicha ko’ã mba’e ñanembojerovu ha javy’a, ha ñamomba’e Guaranikuéra ohejáva ñandéve, ñanemopeteĩ ko yvy ape’ári.
Ambue mba’e ohejáva’ekue ñandéve ha’e pohã ñana, ko’áğaite peve jaipurúva ha ombohérava botánica (ka’avokuaaty) ha farmacopea (pohâ’apokuaa) apytépe haimete 10.000 téra. Péva ko mba’e opaite katuete oikuaa, taha’e terererã, ka’ayrã, térã pohãnorã. Py’aruru, ohéo, kambyryrujere ha hetave mba’e pohã ñana mante omonguerakuaa.