Lengua Guarani

Lengua Guarani
Ára Pyahu

jueves, 26 de agosto de 2010

DÍA DE LA GUARANIA - PUMBASY ÁRA



DÍA DE LA GUARANIA – PUMBASY ÁRA
Ohai: David Galeano Olivera
Leer original (hacer clic) en: http://groups.google.com.py/group/guarani-nee/web/da-de-la-guarania---pumbasy-ra

27 jasypoapy ojegueromandu’a PUMBASY ÁRA, heñóigui upe árape, 27 jasypoapy 1904-pe, Chacarita, táva Paraguaýpe, ijapohare: JOSÉ ASUNCIÓN FLORES. Isýniko María Magdalena Flores (aojoheihára) ha itúvakatu Juan Volta (mbarakambopuha). José Asunción imitâ’i guive omba’apóma, kuatiambyatyhára ha sapatumopotîhárarô, oipytyvô haĝua isýpe ha jeko peteî ára, orekórô 11 ary, ho’ákuri tahachi poguýpe omondárôguare mbujape pehê hembi’urâ. Upérô, ha “omopotî” haĝua hembiapo vaikue, oñembohasa chupe Tahachi Mba’epurory Mbo’ehaópe. Péicha oñepyrûkuri iñemoarandu puraheikuaápe. Imbo’eharakuéniko Mariano Godoy, Eugenio Campanini, Nicolino Pellegrini ha Salvador Déntice. Pya’évoi itenonde iñemoarandúpe, upévare oñeme’êkuri pe trombón peteîha. Avei Félix Fernández ohekombo’ékuri chupe ha upéikatu oikuaara’â violín Carlos Esculies ha Fernando Centurión ndive. Mboriahu hekópe, José Asunción Flores omba’apo hapicha mba’epuhárakuéra ndive ha upeichaha rupi niko ohenduka ñepyrû umi ipumbasy. Arateî jave katu ojapómi aty guasu ijatyhápe ñe’êporâhaihára ha puraheihára. Péicha ha’e oñakârapu’â ha mbeguekatúpe omyasâi hembiapo ñane retâ ha ambue tetâ rupi. Ndojokupytýigui hemiandúpe tetâ ruvichakuéra ndive, oñemosêkuri ñane retâgui ha upeichahápe oikundaha heta ambue tetâ rupi. Ohoraê Argentina-pe ha heta oguata rire, ohasa rire heta tetâ rupi, oĝuahêjepékuri Rusia-pe ha upégui ojevyjeýkuri Argentina-pe. Flores omanókuri Buenos Aires-pe ára 16 jasypo ary 1972-pe. Are rire, 1991-pe, Alfredo Stroessner ho’a rire, hetekue ojegueru ñane retâme ha oñeñotỹ pytu’urenda ogueraháva héra ha Manuel Ortiz Guerrero réra oîháme, Paraguaýpe. El 27 de agosto se celebra el DÍA DE LA GUARANIA, en coincidencia con el aniversario del nacimiento de su creador: JOSÉ ASUNCIÓN FLORES, acontecimiento ocurrido el 27 de agosto de 1904, en la Chacarita, barrio de la Ciudad de Asunción. Su madre fue María Magdalena Flores (lavandera) y su padre fue Juan Volta (guitarrista). José Asunción trabajó desde muy niño como recolector de cartones y lustrabotas a fin de ayudar su madre; y un día, cuando tenía 11 años, fue detenido por la Policía por robar un pedazo de pan. De castigo se lo envió a la Banda de Música de la Policía. Así empezó sus estudios musicales. Sus maestros fueron Mariano Godoy, Eugenio Campanini, Nicolino Pellegrini y Salvador Déntice. Rápidamente se destacó, lo que le valió para ocupar el primer trombón. También Félix Fernández fue su instructor. Luego estudió violín con Carlos Esculies y Fernando Centurión. La precariedad lo obligó a trabajar tocando en pequeños conjuntos. Fue precisamente en esas ocasiones que hizo escuchar sus primeras guaranias. Organizaba reuniones artísticas de las cuales participaban representantes del mundo literario y musical. De esa manera fue progresando y lentamente fue ganando prestigio en nuestro país y en el exterior. Por causa de sus diferencias ideológicas con los gobernantes, fue exiliado deambulando tristemente por varios países. Su primer país de exilio fue la Argentina y de allí hizo un largo recorrido hasta llegar, luego de pasar por varios países, a Rusia y de allí, tras varios años, retornó a la Argentina. Flores murió en Buenos Aires, el 16 de mayo de 1972. En 1991, luego de la caída de Alfredo Stroessner, los restos de Flores fueron repatriados al Paraguay, para descansar en la plaza que lleva su nombre y el de su amigo Manuel Ortiz Guerrero, en Asunción.
Pumbasy niko ha’e mba’e tuichavéva ojapova’ekue José Asunción Flores, ary 1925-pe. Upe tembiapópe omokyre’ỹkuri chupe iñirûngue Félix Fernández, Manuel Rivas Ortellado, Rudecindo Lugo, Darío Gómez Serrato, Silvestre Jovellanos, Santiago Torres, Manuel Cardozo ha Gerardo Fernández Moreno. Pumbasy ypykuéniko “Jejui” ha upéi oî ko’âva: “Arribeño resay”, “India”, “Ka’aty”, “Ne rendápe aju”, “Panambi Vera”, “Paraguaýpe”, “Nde ratypykua”, “Obrerito”, “Gallito Cantor”, “Purahéi Paha”, “Mburikao”, “Ñasaindýpe”, “Ñande aramboha”, “Punta Karapâme Serrato ndive”, hetaiteve ambue apytépe. La obra cumbre de José Asunción Flores fue la creación de la Guarania, en el año 1925. En ese cometido siempre fue alentado por sus amigos Félix Fernández, Manuel Rivas Ortellado, Rudecindo Lugo, Darío Gómez Serrato, Silvestre Jovellanos, Santiago Torres, Manuel Cardozo y Gerardo Fernández Moreno. La primera guarania fue “Jejuí”; a la cual siguieron “Arribeño Resay”, “India”, “Ka’aty”, “Nde rendápe aju”, “Pananbi Vera”, “Paraguaýpe”, “Nde ratypykua”, “Obrerito”, “Gallito Cantor”, “Purahéi paha”, “Mburikao”, “Ñasaindýpe”, “Ñande aramboha”, “Punta Karapâme Serrato ndive”, entre muchísimas otras composiciones.
Pumbasy réra osêkuri Manuel Ortíz Guerrero apytu’ûgui. Pe ñe’ê Guarania niko ou Guaranígui, ha upe guive ojepurúkuri oñembohéra haĝua upe mba’epu pyahu, hekombeguéva ha oñandukáva vy’a’ỹ, mba’embyasy ha py’arasy. El nombre Guarania se debe a Manuel Ortiz Guerrero. La voz Guarania deriva de la palabra Guarani y desde su creación por Flores fue usada para nominar este nuevo género musical, de ritmo lento y caracterizado por ser triste, melancólico y doliente.


ARRIBEÑO RESAY
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Rigoberto Fontao Meza.
I
Llorar la pena de amar fatal
a una mujer infiel
que miente un querer sin fe, cruel
y sufriendo por una mujer
que nos mata el querer sin pensar
yo prefiero a nadie querer
no tener corazón.
II
Vivir sin otra ilusión así
vacío el corazón de amor
lleno de dolor es no vivir
yo prefiero vivir sin amar
mis penas al viento cantar
y a salas con ellas llorar
y saber mi dolor.
III
Arribeño-mi resa pypuku
resa ry’aipa, upévako che.
Rehendusérô “Arribeño resay”, José Asunción Flores ha Rigoberto Fontao Meza (Los Cumbreños rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.4shared.com/account/audio/_NbP1aLi/03_-_Los_Cumbreos_-_Arribeo_Re.html


INDIA
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Manuel Ortíz Guerrero
I
India, bella mezcla de diosa y pantera,
doncella desnuda que habita el Guairá.
Arisca romanza curvó sus caderas
copiando un recodo de azul Parana.
II
De su tribu la flor,
montaraz guajaki.
Eva arisca de amor
del Edén Guarani.
III
Bravea en las sienes su orgullo de plumas,
su lengua es salvaje panal de eirusu.
Collar de colmillos de tigres y pumas
enjoya a la musa de Yvytyrusu.
IV
La silvestre mujer
que la selva es su hogar
también sabe querer
también sabe soñar.
Rehendusérô “India”, José Asunción Flores ha Manuel Ortíz Guerrero mba’e (Vocal Dos rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=-ykqVt7sEiw


KA’ATY
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Rigoberto Fontao Meza.
I
Amo mombyry cerro-mi kupépe
Ka’aguy mbytépe che valle okañy
Sapy’amirâicha ka’aatýpe aju
apyta ko’âicha ku techaga’u
II
Tras de aquellos montes, arroyos y cerros
Yo imito verte al urutau
y mi lindo pueblo de largo destierro
lleva la nostalgia del mbarakapu
III
Anive’angána che compañero
Ore korasô reikytî asy
ore aveíko orekuéra entero
ore symimi ha ore valle hovy
IV
Anive’angána che compañero
ore korasô reikytî`asy
anive angana che compañero
ore korasô reikytî asy
Rehendusérô “Ka’aty” José Asunción Flores ha Rigoberto Fontao Meza mba’e (Juan Cancio Barreto rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=mTU6L_qcipQ


NE RENDÁPE AJU
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Manuel Ortíz Guerrero
I
Mombyry asyetégui aju ne rendápe nemomorâségui,
ymaite guive reiko che py'ápe che esperanza-mi.
Mborayhu ha y'uhéigui amanombotáma ko'ápe aĝuahêvo,
tañesûna ndéve ha nde poguivepa chemboy'umi.
II
Yvotýnga'u hína ko che rekove,
aipo'o haĝua rojapi pýpe.
He'íva nderehe los karia'ykuéra pe imandu'á rupi,
kuña nderorýva música porâicha naimbojojahái.
III
Chékatu ha'éva cada ka'aru nderehe apensárô,
ikatuva'erâ nipo che ichugui añembyesarái.
Che azucena blanca ryakuâvurei,
eju che azucena torohetûmi.
IV
Ku clavel potýicha neporâitéva repukavymírô,
ne porâitevéva el alba potýgui, che esperanza-mi.
Na tañemondéna jazmin memetégui che rayhuhaĝuáicha,
ha ku che keguýpe che azucena blanca che añuâmi.
V
Yvotynga'u hína ko che rekove,
aipo'o haĝua rojapi pýpe.
Yvága hovýicha nde resa iporâva che tormento-râ nga,
nde juru ojogua ku y potîkurúrô rosa pytâite,
ndéicha avei porâva ne hermana-va’erâ niko umi estrella-kuéra,
nderechasetéguinte moimbijoáva cada pyhare.
Rehendusérô “Ne rendápe aju”, José Asunción Flores ha Manuel Ortíz Guerrero mba’e (Los Troveros de América rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=V0a-cbZKohY


PANAMBI VERA
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Manuel Ortíz Guerrero
I
Panambi che raperâme
Resêva rejeroky,
Nde pepo kuarahy’âme
Tamora’e añenotỹ.
Reguejy haĝua che pópe
Aikóva’anga romuña,
Ha torýpe, torypápe
Che áripi rehasa.
II
Nde réra oikóva
Ku eíra saitéicha
Che hay’okuápe,
Ha omboasukáva
Chéve amboy´úvo
Che resay.
III
Ku ñuatîndy rupi,
Ñu, ka’aguýre,
Ne muñahápe,
Iku’ipáva’anga
che pópe huguy syry.
IV
Panambi,
Ndeichagua Tupâ rymba
Pipo oime iporâva,
Resê yvytúndie
Che yvotytýre ndesaraki.
Remimbivérô
Ko che resápe
Remimbipáva,
Tove mba’éna
Nde rapykuéri
Tañehundi.
Rehendusérô “Panambi Vera”, José Asunción Flores ha Manuel Ortíz Guerrero mba’e (Luz Aurora rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=PTwuAdxDbGk


MBURIKAO
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Víctor Montórfano
I
Ajepa iporâ Mburikao ko nde purahéi
ahendúva osyry mba’e porâita pa’ûme
guyraita ñe’ê ndererohory.
Sauce rakâ pukupuku ojero’áva nde ári
amambáii, culantrillo ha helecho-ita
yvytu peju kangymíme oñemyatymóivo
oñakâityrôguáicha nemomaitei.
II
Yvoty ka’aguy ne añuâ
arroyo piro’ysâ porâ
ita ygáu ha yvyku’i morotî ári
resyry ñeno pytu’úvo rehóvo
ka’aguy ryakuâvurei pa’ûme.
Mávapa ndéicha Mburikao
ko yvy apére oikóva otyryry.
III
Akói arroyo porâ resyry kangymíva chemomandu’a
ajárôguare nde ypýpe romokunu’û kirirîhapemi
ita sarambi apytégui arokañynguévo ko nde purahéi
nahi’âiva’ekue chéve chemopirîmbávo rohendu jave.
Mburikao reguerokañyva’ekue kuehe che vy’a’ỹ
Mburikao reroñapymiva’ekue che anga syry tyaipa.
IV
Mba’e i-pondera-pýva ñaña ndoikuaávai mboriahu ysyry
ndéveko péina a-pagá-ta chembo’ehaguére ko nde purahéi
ajéipo oiméne otro ndéicha ko yvy apére oikóva otyryry
ipúpe nanembojojái mbói chini ni ama ni campana porâ.
Rehendusérô “Mburikao”, José Asunción Flores ha Víctor Montórfano mba’e (Los Troveros de América rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=r3Iofwswze8


ÑANE ARAMBOHA
Ombopurahéi: Agustín Barboza ha Emilio Bobadilla Cáceres – Ohai: Félix Fernández
I
Hyakuâ vevuimi pacholi apytépe
Nde rapykuerépe ñane aramboha
Ñande ropevyvo jajurahaguépe
Jaikove aja jajoayhu haĝua
II
Ne akâ rendaguépe oiméva akói
Jeruti rupáicha ipyko'êmi
Pyharevovénte vaicha cherenói
Ha ajapajeréi che’año peteî
III
Hembe'y jegua iñ-encaje ju
Mbytépe nderéra cheréra rovái
Ne rembiapokue Ana de Jesús
Aĝa ipore'ỹ ndaroviavarâi
IV
Ha'émi ohendu ja'érô ojupe
Ñe'ê ombohorýva ñane korasô
Ha oime este día ajuhu hykue
Causa pyhare rombojahe’o
V
Noñe'êi rupínte nomombe'úi
Ndorovy'áiha pe nderehe'ỹ
Ha ha'e oñandu que che ndaikatúi
Pyhare ake che’año tyre' ỹ.
VI
Ku chemoirûhára ka'aru pytû
Nderekoviahárô kóina opyta
Nerenoiukáko Ana de Jesús
Nde rechaga’u ñane aramboha.
Rehendusérô “Ñane aramboha”, Félix Fernández ha Agustín Barboza ha Emilio Bobadilla Cáceres mba’e (Grupo Generación rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=l-Ys6crIGUc


CHE PYKASUMI
Ombopurahéi: José Asunción Flores ha Eladio Martínez – Ohai: Cecilio Valiente (ha Rubén Bareiro Saguier)
I
Che pykasumi reveveva’ekue chehegui rehóvo
oúva ne ângue cada pyhare chekerajopy
rohayhúgui ai ajepy'apýva che nera’ârôvo
michínte jepépa ndaivevuivéi che mba'embyasy
II
Ne añaitégui ndénte aikóva ko’âicha aikove asy
jaikóma rire ku juayhu porâme oñondivete
resê reveve cherejarei, chemotyre'ỹ
aiko aikorei ndavy'amivéi upete guive.
III
Sin consuelo alguno te sigo queriendo cada amanecer
como sombra voy caminando a solas con mi soledad.
Mis ojos padecen al mirar la casa donde ya no estás.
Corazón transido que me mancha el pecho y me hace sollozar.
IV
Con un leve vuelo de mí te apartaste pequeña torcaz.
Porque no querías que te acariciase el pelo y la piel.
Regresa, te pido, a darme consuelo como sabes tú.
Alivia esta pena que me estruja el ama, Che pykasumi
Rehendusérô “Ne rendápe aju”, José Asunción Flores ha Eladio Martínez ha Cecilio Valiente mba’e (Joan Manuel Serrat rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=Wm0wVHMLtmI


RECUERDOS DE YPAKARAI
Ombopurahéi: Demetrio Ortíz – Ohai: Zulema Mirkin
I
Una noche tibia nos conocimos
frente al lago azul de Ypakarai,
tú cantabas triste por el camino
viejas melodías en guaraní.
II
Y con el embrujo de tus canciones
iba renaciendo tu amor en mí,
y en la noche hermosa de plenilunio
de tus blancas manos sentí el calor
que con sus caricias me dio el amor.
III
¿Dónde estás ahora kuñataî
que tu suave canto no llega a mí?
¿Dónde estás ahora?
Mi ser te adora con frenesí...
Todo te recuerda mi dulce amor
junto al lago azul de Ypakarai.
Todo te recuerda, mi amor te llama, kuñataî.
Rehendusérô “Recuerdos de Ypakarai”, Demetrio Ortíz ha Zulema Mirkin mba’e (Luis Alberto del Parana rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=vx5bwcaLXTE


ÑEMITỸ
Ombopurahéi: José Asunción Flores – Ohai: Carlos Federico Abente
I
Jahypýi ko yvy tome’ê hi’a,
ñamboapy ko sapukái,
yvytu vevére ñahendu iñe'ê
ñande kóga purahéi.
II
Ko’ê pytângy guyraita oñe'ê
ndaipóri mba'embyasy,
kuarahy omimbi, jasy opukavy,
oso mboriahu apytî
III
Ñañemitỹ, taheñói yvy ári tory,
tojope kuarahy avatity,
tomyasâi mandyju panambi.
Ñañemitỹ, tahory ñande kerayvoty
toĝuahê tetãygua araite,
topu'â Paraguay.
IV
Petỹ ha ka'a, manduvi ha yva,
maymáva ty'ái repy,
takuare'êndýre mboriahueta
oñohê hi'upyrâ
V
Topa ñembyahýi joayhu taheñói,
topu'â ñane retâ,
ñañembyatypa ha jesapukái
vy'ápe che retâygua.
VI
A cultivar,
que renazca en la tierra el amor,
que maduren las mieses del sol,
que hayan campos de blanco algodón.
A cultivar,
que en los sueños florezca el ideal,
que haya el día de la redención,
elevar la Nación.
Rehendusérô “Ñemitỹ”, José Asunción Flores ha Carlos Federico Abente mba’e (Vocal Dos rupive), ehesakutu ko’ápe: http://www.youtube.com/watch?v=2BNDWJiXXeM

No hay comentarios: