NELSON ZARZA REMIANDU, KÁSO, ÑE'ÊPOTY HA JEHEROPY

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI
Maitei horyvéva opavavépe
David Galeano Olivera

NELSON RUBÉN ZARZA ESTIGARRIBIA
REMIANDU, KÁSO, ÑE’ÊPOTY HA JEHEROPY
Leer original (hacer clic) en: http://dgaleanolivera.wordpress.com/nelson-zarza-remiandu-kaso-neepoty-ha-jeheropy/

Nelson Rubén Zarza Estigarribia niko o’ava’ekue táva Villa Elisa-pe, ára mokôipa jasypo ary 1955-pe, itúva karai Humberto Zarza Molas ha isy ña Narcisa Estigarribia Medina. Ary 1978-88-pe omba’apova’ekue Represa Itaipúpe. Ary 1988-1991-pe Represa Jasyretâme. Upérupi oikohápe ombyatyva’ekue heta káso ñemombe’u, marcantes, ñe’ênga, káso tapicha Paraguái rehegua ha hetave mba’e ñande tavarandu rehegua.
Ateneo de Lengua y Cultura Guarani ombojopóiva’ekue mokôi hembiapo káso ñemombe’u rehegua ary 1999 ha 2000-pe. Kóva ko arýpe avei oñepyrû oñemoarandu ñe’ê Guaraníme ha ary 2002-pe oiko chugui Mbo’ehára ñe’ê Guaranimegua. Ary 2004.pe omohu’â Mbo’esyry Ateneo de Lengua y Cultura Guaraníme ha oiko chugui Mbo’ekuaahára Ñe’ê Guaranimegua.
Ary 1987-pe omoheñói ambue ndive Escuela de Ajedrez Club Area 4-pe táva Ciudad del Este-pe.
Ary 1995-pe omoheñói ambuekuéra ndive Sanatorio Belén táva Fernando de la Mora-pe.
Ary 1994-pe omoheñói ambuekuéra ndive Cooperativa Tres Reyes Limitada Táva Villa Elisa-pe. Oî avei Coomecipar ha Cooperativa Nazareth-pe.
Ary 1997-pe omoheñói Inmobiliaria Ventasur táva Fernando de la Mora-pe.
Omoirû Club Atlético Tresboqueños táva Villa Elisa-pe ha Asociación de Ajedrecísta del Paraguay.
Ary 2004-pe omoheñói ambuekuéra ndive Centro de Investigación y Capacitación en Cultura Popular (CINCACUP) táva Luque-pe.
Ary 2005-pe omoheñói ambuekuéra ndive Sanatorio Floresta táva Fernando de la Mora-pe.
Ary 2005-pe omoheñói hembireko ndive Alma Ediciones.
Ary 2010-pe omoheñói ambuekuéra ndive Centro de Investigación de Terminología, Traductología e Interprete Guarani (CITTIG). Ateneo de Lengua y Cultura Guarani ryepýpe.
Oipovâ heta música paraguaya. (Táva Villa Elisa, Táva del Este, Táva La Colmena ha hetave.).
Ohai mombe’u puku ñe’êkôime Ilário Saragósa Rembiasakue. Tembiapo Káso Ñembombe’u rehegua Ñe’ê Guarani Rapykuere Rekávo, Ñe´êpoty Mitâ Py’andu, Sapukái Jerure, ha Angapota. Káso paraguaigua rehegua Kóva Katu. Ñoha’ânga Hóga Pepo’ŷva. Aranduka Guarani Pytyvôrâ. Aranduka Ayvureko Guarani Rénda Réra 12 Apohára ndive.
Ko’áĝa:omyakâ Alma Ediciones, Cooperativa Multiactiva Tres Reyes Ltda.
Temimbo’e Mbo’erekokuaahararâ Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Ogateépe.

ooo000ooo

ÑE’Ë GUARANI
Nelson Rubén Zarza Estigarribia remiandu
Ñe’ê Guarani ha’e peteî ñe’ê omombe’u ha ohechaukapáva voi ñandéve. Péva ha’e omoambuéva chupe mayma ñe’êgui ha upéicha rupi oñeñepy’amongeta ambue avei España ñe’êgui.
Hetaveháicha umi ñe’ê ha ñe’ê apesâ Guaraníme mbeguekatumi oñehendu, ijojakatúgui pundie ha pu’ae ojeipyahahápe ñe’ê.
Ko’âva ndaha’éi ñe’ê añópe oikóva, paraguaigua oipuru avei omboguatakuévo hekove, oikoségui ojepy’amondýi’ŷme, hekovépe oñembo’y porâ akóinte hemiandu, hekoaty ha hembipota.
Paraguaigua omombe’úrô tuicha mba’évare, ombopyrusu iñe’ê ha michîva mba’ére katu ombopo’i ha omboguejy. Umi ñe’êapy avei peteî ñe’êichante ombohovaigui peteï akäremói.
Guaraníme peteî akâremóï ombohovái peteî ñe’êmente; ha’égui akäremói peteî mba’e ha peteî mba’e ndaikatúi ha’e mokôi ñe’ê. Ojeiporu mokôi, mbohapy ojehe’áva ojuehe he’i haĝua peteï mba’e.
Ñe’ê Guarani ha’e peteî ñe’ê oñeñandukáva ñandéve ñande pirépe ha ohecháva umi mba’e oĝuahêháicha ñandéve ñande rekovépe.
Tenonderâ ha’ete umi apañuái oguerekóva ñe’ê Guarani ha’eha umi mba’evai apytu’ûkuaa rehegua, katu ndaha’éi péva, oguerekógui oñandukáva pire andúpe ha äva oiporavóne ho’a porâvéva omomarandu haĝua Paraguaigua.
Ñe’ê Guarani ha’e ñe’ë ohechaukáva oîhaichaite umi mba’e, péva ha’e paraguaigua rekotee, ko’âvape hasyeterei hesakâ haĝua oúva ñongatupy akäremóime.
Opavave mba’e ha’ekuéra omboguapypáne ipirére ha sa’ive omomba’eguasúne oîva umi mba’e ryepýpere, ha’ekuéra ohecha pe mba’e hesa renondépente ojehechaukaháicha ha oñeha’â ombohete ha omombe’u oïhaichaite.
Paraguaiguápe ndo’aporâi ñe’êngatu, chupekuéra oñeñe’êva’erâ mbeguekatumínte, ja’eporâserô iñe’êrakate’ŷ. Oguereko arandu ka’aty omboheko ambuéva chupekuéra ambue tetâyguágui ha pévape osê py’ŷi umi apañuái vai oikehágui hekovépe.
Oî opaichagua paraguaigua, oî te’ŷi Guarani ha ambue te’ŷi ndaha’éiva Guaranigua, oî mestíso, oî ipire morotîva ha ipire apatîva ha hûetéva avei, heta ára jehe’apyre.
Opavave äva ndaikatúi oiko ojuehe’ŷ oguerekógui peteî yvy ipytu akúpe ombojoapýva chupekuéra ha upéva’ŷme nahesakâiva chupekuéra mba’éve.
Paraguaigua oiko atyno’ôme ha iñe’ê Guarani omotenonde chupekuéra oñepy’amongeta haĝua, ikuaapy oguereko ñe’ê rupive ha hekohatee ha’e okaraha, ha amo hu’âme itupâjeroviaiterei.
Upe mba’éichapa oñomomarandu ambue hapichakuéra ndive ningo hekoteîeterei, ha’ekuéra oñepy’amongeta Guaraníme ha upe rire ombohasa España ñe’ême, ko’âva ijysajápe tuicha iñambue ojyehegui.
Hekove rory ha hemiandu porâme, tuicha ojapoko hesekuéra hekoha ka’aguy, ysyry ha yvága hovy ojepysóva hi’arikuéra, peteî tetâ henyhêva mba’e porâgui.
Añetetéva ha ikatu’ŷva ñambotove ha’e mba’e oguereko’ŷva tekove, ñande yvýicha, ipytu aku vevúi rehe osê ha oike paraguaigua retépe ha kóva omboguata kyre’ŷ chupekuéra ijatyno’ô marangatúpe.
Umíva ha’e oipytyvôva avakuérape ogueromandu’a haĝua umi oikovakue ha oikóva, oñemombe’úva chupekuéra ha ha’ekuéra ogueroguatáva ára ha ára oguerekorôguáicha ikângue rehe ipuru’aha guive. Jaguereko jojáva tembijepokuaa, oñanduka ñandéve peteîchaite árare; yma guare’ŷme ñande pytuparei ha ñane kangy.
Yma guarépe jaguereko umi mandu’apy oñemomandu’aguasuvéva ha ko’aĝaguápe ñambotove umívape, jaikokuévo ñamboaguyje haĝua ñatï’ŷme.
Jaikuaaháicha, ñande ypyrekuéra ñemomba’eguasu ha’e ñande japova’ekue ko’aĝaguáicha, pévape kuri ñaĝuahë heta ñañorairô rire, heta ñeha’âme.
Jaike haĝua paraguaigua káso mombe’uha apytu’û mongetápe, jaikuaava’erâ ñandepy’aite guive ñe’ê Guarani, oguerekógui ijysaja iñambuéva España ñe’êgui ha ipyrendáva amérika yvy vore rapóre.
Péicharô mombe’uhára oĝuahê porâvéta henduhára apytu’ûme ha hesakâ porâvéta ojapo haĝua hembiapo paraguaigua apytépe, ha’ekuéra ogueroviaháicha. Jaikuaa upéicharô mba’éguipa oî opaichagua paraguaigua, ojapokógui ojuehe hembijepokuaa, hekohareñói ha iñapytu’ûkuaa.

ooo000ooo

KÁSO ÑEMOMBE’U KARIA’Y PERERÎ
Ohai: Nelson Rubén Zarza Estigarribia
Heta oï ñande rapicha oñemomba’eguasutereíva ha péva ha’ekuérante heí ijehe. Umiva apytépe oï peteï karia’y chuko ojeheróva Pitúko, kóva peteï ára ombosako’i henda ha opo ojupi hi’ári osë oho itáva Ypanégui Táva Albérdipe, ka’aru pytüetéma voi ha tapére ho’a hi’ari pyhare oçuahë mboyve ohohápe.
Ojesareko ápe ha pe gotyo ndohecháipa peteï tapÿi mba’e oçuahë haçua opyta upépe ko’ë meve ha peichahápe ohecha peteï trrankéra ha amo huguáitépe peteï tapÿi kapi’imi hyepýpe hendýva hína peteï tataindy resa kerai.
Oike upémaro Pitúko upépe ha oho ojepopete hatä ha omomaitei.
Osë peteï kuñataï oporandu chupe mba’épa oikotevë.
- Aheka hína peteï apytami haçua akë ha amombytu’umi che renda, ko’ëmbávo aipykúi haçua che rape. – Ombohovái chupe Pitúko.
- CHe ningo nde karia’y che año ápe aiko, ha peteï inimbénte aguereko. – He’i chupe pe kuñataï.
- CHéko ko nde rogaguy jerérente aipysóta che poncho chara ha oïma, che renda katu añapytïta amo tajy pýre. – Ojerure jevy chupe Pitúko.
- Ha... na’iporäi repyta okápe nde karia’y, ejúnte eike ko che kotýpe, anítei opoko nderehe pombéro mba’e, cháke heta oï ko’árupi. - He’i chupe pe kuñataï ipyta remóimava ohóvo hína ohechágui pe karia’y hete chavurro nunga chupe.
- Néi upéicharõ, aguapyhápente che ko’ëne che... –He’i pe karia’y ha oguejy henda árigui.
- Eñembosako’i katu ha eñeno che inimbépe, ipyka’írõ jepe jaike poräta mokõive pype, amoítante peteï akängyta ñande mbytépe anihaçua kerai rehe ñapu’ä ojuehétei. - Oikuave’ë chupe pe kuñataï.
Ha upéicha Pitúko oñeno oke pe pyharépe ha ko’ëtïmbávo opu’ä ombosako’i henda ombojoapyjey haçua hape. Ojupi henda ári ha oho ome’ë aguyje pe kuñataïme ha ombopopo popo henda rari.
Embotymi jeýnte chéve áça pe trrankéra rokë rehasa rire. – Ojerure chupe pe kuñataï.
- Anítei rejepy’apy ne kuñataï, ajapyharántene hi’ári áça ha ahasa. -He’i chupe Pitúko ha ohokuerei hese.
Opyta omaña hese pe kuñataï, ha vokoieténtema osapukái chupe péicha:
- Ni pe akängyta ári nderejapyharái piko ha trankéra ári rejapyharáta nde arriero pererïïï!...

ooo000ooo

TRUCO-HÁPE GUARE
Ohai: Nelson Rubén Zarza Estigarribia
Yma pe taháchi omboromiva’ekue, ojuhúro aty oñembosarái mba’e ndaha’eirõ arete, oguerahapaite chupekuéra ka’i räime.
Péicha peteï aty oñembosarái kyre’ÿ hikuái hína peteï “truco” de 6 peteï pyharevépe, ombyarete ndajeko hikuái hína San Onofre ára ha upe jave ohasa karai Komi ha hetaitereíma voi oja’o chupekuéra ha he’i chupekuéra peteïteï tohupi ijapyka ha ambue togueraha pe aripaka ha ka’iräme tohopa.
Omoirü hikluái karai Komípe ha oçuahëvo omoingekapaite chupekuéra kalavósope ha oho he’i chupekuéra opavave to ñembosarái pe “truco” upépe.
- CHe ajapysakáta pende rehe, anietéke pe pytu’útei chéve. – He’i chupekuéra karai Komi.
- MBa’éicha piko roñemboharáita ndoroguerekóirõ varáha karai Komi. – Oporandu chupe peteïva.
- Ha péichante, varáha’ÿrente, peñepyrü katu... – He’i karai Komi.
Oñepyrü oñembosarái gua’u hikuái, ayvúpe oï hikuái aravóre ha karai komi ojapysaka ha opuka hesekuéra ikoty guive. Peichahágui nohenduvéi sapy’a peteï karai hérava Kachi oñembosarái gua’úrõ ha opu’ä oho hendapekuéra ha oporandu:
- MBa’étepa ojehu ndéve Kachi ajeve norohenduvéi reñembosaráirõ hína, cháke re’uta teju ruguái upeicha’ÿro hína
Karai Kachi omaña ñembyasy hese ha ombohovái:
- Ha mba’étepa reipota ajapo karai Komi, che ningo aje’ietereíma asohague.

ooo000ooo


SAPUKÁI JERURE
TAMBOVU KO CHE JURU
Ohai: Nelson Rubén Zarza Estigarribia
mayma che retâygua
tahemói pe yvytúre
che sapukái jerure.
Hetáma jaiko asy
hetáma jatyryry
iporâma ñande tavy
heñoihápema arandu.
Ko’âva moñái ra’y
nahyĝuatâi marôve
ivokokuéra osoróta
okarupáma ojuehe.
Che sapukái tojoka
tapicha pyjokuaha
tomyaña hembipota
taheñói kerayvoty.
Tomoheñói ñande yvy
tombopyahu yvytu
tomohesâi tekove
tome’ê py’aguapy.
Che sapukái toikytî
tomyangu’i sasô’ŷ
toveve che retâpýre
toipyahâ ko’ê pyahu.

ooo000ooo

CHE RETÂ PARAGUÁI
Ohai: Nelson Rubén Zarza Estigarribia
Anivéna kirirîme reikove nde che retâ,
epu’âna sapukáipe eikytî teko asy.
Hetaitéma iñañáva pytagua nembohasy,
pyti’a jererovúpe tohecha nde pyapyha.
Hetaitéma che retâ porâite ne pysyrÿiva,
re’ahágui repu’â ha márô neremanóiva.
Mba’evégui pytuhême neko’êva reikorói,
jahechápa nde ruguýgui nde pire nda’ipotýi.
Emañána yvate ára ru’âre che retâ...,
anianga ndesuguyve avavégui... ehendúna.
Ejora nde kupysâ embo’i ta’iku’ipa,
ñanihápe egueraha ehapy py’angatâ.
Evy’áke, epuka, epurahéi nde che retâ,
anive ku tovasýpe ko’êháre rejahu.
Emyasâina torypápe maymáva takoayhu,
toikopa ára potîre tesâipavême mitâita.
Ehejána tesaráipe py’arô nde che retâ,
pya’emínte eipokyty itiaipáva ne ñe’â.
Arapýre tosyry upe Tupâ mba’epotaita,
amangy resáre tojevypa ñandéve po’a.
Rohayhúre... nde yvýre apoñyva che retâ,
márô ndahaichéne ndehegui tetâ mombyry.
Neñuâhápe pytaguágui añohëne che ruguy,
ha mamo ñorairôhápe ikyrŷine che pyta.

ooo000ooo

JEHEROPY (MARCANTES / DÉJOS)
Ohai: Nelson Rubén Zarza Estigarribia
Ko’â téra ojeheroha tapicha kuimba’e ha kuñáva amono’ômbyre mba’poha Itaipu ha Jasyretâme. Amyesakâ opyta haĝua jehaipy ha upéicha avei umi tapicha omba’apova’ekue upépe omoñe’êvo imandu’ami haĝua avei iñirü rehe ombovy’ava’ekue chupe upéramo pe mba’apo guasu ryepýpe.
Âva jeheropy opavave hesakuaitépe oñemoî umi tapichápe ha oîvoi pévape ikatupyryetereíva ha oĝuahêre pe mba’apohápe omongaraíma chupe mymba, ava, ka’avo téra mba’e ijoguahápe opyta haĝua oñehenói upéicha mba’apoha javeve.
Heta tapicha ojekuaa chupe idéjo rupinte voi ha avave ndoikuaái chupe héra teépe. Kóva ko haipy avei omoñe’êvo paraguaigua avei ombopuka ha ombovy’áne chupekuéra, ha’égui ñande reko tee jagueroguatáva ymaiterei guive ñande tavarandu apytépe.
Ko tembiapópe ahai jopara, jehe’a ha avañe’ête hesakâ porâve ha oñeikûmby porâve haĝua he’isévape.

Ácha pague: ndoitýi avavépe.
Akângo: iñakâguasu.
Alpargáta: oîrô akatúa térâ asu gotyo ha’e oñemohendánte.
Alumbrádo Púvliko: hesa’yju ha ivicho heta.
Aña Partéro: ilája vai.
Anguja: hova po’imíva.
Ára Máta: hû ha ijargél.
Arpa Fórro: tuicha ipeguasu ha imólde vai.
Arro Vlánko: morotî’imi.
Chasi Vaho: humby karape.
Chikle: avave nomokôi chupe.
Chupete Soro: ni mitâme nombovy’ái.
Ĝuaiĝui chúka: nosêivoi ta’ânga rechaha rováigui.
Ĝuaiĝui Korpíño: oî reiete.
Ĝuaiĝui Rova: hova cha’îmba.
Ejei Tachuta: hetyma yvyráva.
Ela de Espáda: hesatû peteî.
Eladéra: omba’apo 5 aravo’i ha opytu’u 20 aravo’i.
Elefante Koli: tuicha, ijyvate ha ikyra.
Ensalada: ivai, isogue, ijargel, imonda,oguerekopaite.
Escombro: oî aja nemyangekôi ha reikotevërô hese nderejyhúi chupe.
Eskimal: araka’eve ndahy’áiri.
Fiésta Mbyaiha: arriero’i argel.
Garróte Mbyky: ikarape ha ikyra.
Glovíto: okapuparei.
Gua’a: ijuruguasu.
Guachape: ndaheieterei.
Guéi Nambi: avave ndo’uséi chupe.
Guyraû: ipire hû.
Guyra toro: iñakâguasu
Huévo Dúro: iñakâ perô ha hova apu’a.
Infiérno Rokê Tránka: ijargél eterei.
Ipopótamo: hova ha hâi guasu.
Jagua Hasy: hesa rendy hembe akŷmba.
Jagua Karape: michî ha ikyra’i.
Jagua ne: ijao ky’a ha ikatî.
Jagua Pekine: hova michîmi ha itîmbemi.
Jagua Puka: hembe sysýi tapia.
Jagua Rupa: ijao chalaipa tapia.
Jagua Vulo: hova guasu, hembe poguasu ha itîmbe.
Jagua’i Karê: michî ha iñepâ.
Jagua’i Pakéte: michîmi ha ichúko.
Jakare Karnáda: ivaíva kuñánte ho’use chupe.
Jakare Tîngue: itî mbuku ha ichóto.
Jasy Jatere: hova mitâ’i ha iñakârague sa’yju.
Jatyta: imbegueterei.
Javevúi: ikyra chochômbáva.
Javorái: iñakârague charapa.
Jeruti: iñakâ’i ha ikyra.
Ju’i: michî ha ipirumi.
Ka’i: hâimbitî ha ndopytái peteî hendápe.
Kachórro: okakavo oiko ha remosërô okápe oje’e nderehe ndepy’ahatâha
Kambuchi: michî ha ipyrusu.
Kamby Rova: hova cha’îmbáva.
Kampéra de Kuéro: hepy, nombyakúi ha voi icha’îmba.
Kanásto: ĝuaiĝui jyváre oiko.
Kangúro: tuicha ha ijatua guasu.
Kanóa: ndahapykueréi.
Karaja: ivaieterei.
Karpíncho: ikatî.
Karretílla: oñembotyryhápe oiko.
Kavaju de Mar: he’i ijehe Kohudoha katu ha’e piránte.
Kavaju Kalesíta: hógarente ojere.
Kavaju Paladar: hâi guasu.
Kavaju Yvyra: hova pe.
Kavaju: Hañykâ guasu ha hâi kakuaakuaa.
Kavara: ikatî.
Kavara: iñe’ê ryrýi.
Kavure: iñetî no’ô.
Kavytâ: ruvio ha ipochyrei.
Kesu Pire: rúvio ikorochopáva.
Kilómbo Fóko: iñakârague pytâ.
Kiveve: iñakârague sa’yju.
Koneho Hû: nomomba’apói chupe ni mágo.
Koného: hâi mbuku okápe ha hesasê.
Kuáho: oporokortapa.
Kucharíta: ijuru’imi.
Kumanda so’o: hû ha iñapatîmba.
Kuña Kadenílla: kuña ajúri oiko.
Kure Akângue: oiko inambígui.
Kure Alkansia: ikyra apu’a’i.
Kure Káldo: ijayeterei.
Kure Kangájo: ijajúra po guasu.
Kure kuárto: michî ha hetyma mbyky.
Kurupi: hembo guasu.
Kururu Pire: ivaieterei ha ipire anambusu kuapa.
Kururu Pytâ: ikyra ha ipire pytâ.
Kururu Titi: ndaipóri voi.
Kururu: ikyra, ijajúra mbyky ha hesasê.
Kururu: ojepyvoihápe hese oiko.
Kype: michî karapemi.
Lampiû: ipiru ha hesa’yju.
Lapi Kolór Morotî: mba’everâ ndovaléi.
Lavarrópa: ikarape ha oipuru chupe ikuña.
Limón Máta: ombohái.
Lintérna: hesa kuare ha hesa rendy.
Llavéro: isâ mbyky.
Lóro: itî karapâ ha iñe’êrei.
Luz Vaha: hopea yvategua kangy.
Machete yva jeka: ijargel.
Mainumby: ijuru akua.
Malavisión: ipo’i puku.
Mandi’i: ipirumi ha ivigóte.
Mandui hü’i: kamba’i.
Mandyju Présio: hetyma mbuku peteîva.
Mba’ysyvo: hoga jerépente osê.
Mbarakaja hû: ipire hû vera ha hesa para.
Mbarakaja: hova apu’a ha hesa para.
Mberu: hete hague hûmba.
Mbói Ryĝuatâ: ipo’i ha hyepo.
Mbói: hesa’imi.
Mbokavícho: iñakâguasu ha hetyma mbuku.
Mborevi: ikyra ha tuicha.
Mboriahu Alkansia: iky’aeterei.
Merô Ra’ŷi: michîmi.
Mitakuña’i Haku: opukaparei ha oporoheka.
Móde: oî pe iporâvehápe, katu ivaíve jave “la porte”.
Moñái: imondaeterei.
Mundo Ky: michîeterei.
Muñéka Resa: hesa apu’a guasu.
Mykurê: osê hógagui ha omone.
Ñakanina: iñakâguasu.
Náko Rykue: ikarârague pytâ ha omboro.
Ñakurutû: hesa guasu.
Ñandu: iñakâ’i, ijajúra vuku ha humby guasu.
Ñati’û Manikómio: oipyte itavývaicha.
Ñati’û Vikíni: michîeterei ha ipiru.
Ñati’û: ipiru ha itîmbuku.
Ñati’û: rejuka mantemava’erâ anive oipyte.
Ñati’û Trompéta: itîmbuku.
Negatívo: iñakârague, ityvyta ha hopea morotî.
Nenéko: ikatîeterei.
Nóvia kasô: ijao potî tapiaite.
Oka’úva Mboka: imolde vai ha iky’a.
Oka’úva Rembo: ikangypáva.
Ólla Retyma: hû ha ipo’i.
Omanóva Resa: hesa jeka guasu.
Ovecha: iñakârague apopê.
Pa’i Volsíllo: ijuru guasu.
Páila Rembe: hembe puku.
Pakova Kuâ: ikuâ poguasu.
Paku: ijuruguasu.
Palánte Yvyra: oñe’ê hatâva.
Pan Ko’êngue: avave ndoipotái chupe.
Pandórga Ruguái: ipuku ha otyryryhápe oiko.
Páva: ijahy’o karê.
Pira Kure: ndojoguerahái iñirûndi.
Pira Póso: ndaikatúi osê hógagui.
Piriríta: iñakâ chara.
Píto Yvy: nombopúi mba’eve.
Plastilína: vyrorei ojapo haĝuánte oî.
Pollíto Veve: ndojekuaái kuña térâ kuimba’épa.
Pombéro Kyhyjeha: ijurúpe oîva kuñáre oñatende.
Pombéro Vóta: hû, ikyra ha ivai.
Pombéro: hû, ikarape ha haguepa.
Pomélo: hova apu’a avevopa.
Poncho Ári Sáko: ijargél.
Poncho Juru: ikechêmba.
Póra: ivaieterei.
Porque so lindo mi amor: ivaieterei.
Póso siégo: tekaka memete, ikyraiterei ha ijurune.
Preso Piru: tuicha hese ijespósa.
Primer Grádo Divúho: ivaieterei.
Puénte Soro: avave ndohasái hi’ári.
Púta Rumby: humby guejy ru’ûmba.
Raudál: ohohápe omondoro.
Relo Rova: hova pe.
Remiéndo Pytâ: ijargél.
Rinocerónte: henondépe voi oguereko hatî.
Rádio Láta: iñe’ê pararâmba.
Ryguasu Kuru: ijapu’a ha iñakâ chara.
Ryguasu Rupi’a Eladéra: ohasa ára oñembo’yhápe hóga rokêpe.
Salchichón: ikyra ha ipire pytâ.
San Lorenso: tata rerekua, oka’úva py’ŷi.
Santo Rañykâ: Hañykâ guasu.
Santo Yvyra: ihópo apu’a ha hañyka guasu.
Sapatéro Mesa: heta oguereko klávo.
Sapatéro Mesa: ikarapemi.
Sapatu Pyahu: ijopy.
Saría: hetyma po’i mbuku.
Señaléro: hesa pirî popy’ŷiva.
Serrúcho de Góma: ou ha oho ojapo’ŷme mba’éve.
Siete Diferensia: ivaieterei.
Siete Vélo: ijuru kechê ha hembe sysýi.
So’o Ne: oporomoñanimba.
So’o Kangue Vosa: imolde vai.
Sombréro Ka’u: opyta oke jakarehápe ha ojepilla.
Suruvi: ipire parapa.
Susu’a: oimehaperei osê.
Tahýi Pytâ’i: michî ha irretovádo.
Tako Mimói: ivaieterei.
Tapiti: hesasê ha hâi mbuku.
Tarave: okyhyje chugui kuña.
Tatu Karréta: humby guasu.
Tatu ruru: oĝuahê sábado ha oñembyai.
Te de Naraha: sa’yjumi ha ijay.
Tembo juru: ijargel
Teju Jyva: ijyva karê.
Teju: hañykâ mbyky.
Tekaka de Plástico: overapa ha ndoguerekói (la mósca) viru.
Tekaka pa’â: hova apu’a ha hesasê.
Terápia Intensíva: ni ipariénte ndaikatúi ohecha chupe.
Tokái: ijapu’a ha ijayvu guineáicha.
Tóro Kandíl: hetápe omuña ha avavépe ndoikutúi.
Tóro: isyva guasu.
Tortílla: hesa’yju.
Tortolíta: ikarape ha iguata chúko.
Transganádo: ohohápe omone.
Tranvia: hova mokôi.
Trápo Aku: oikóva opa tendáre ha oporomyangekôi.
Tû Ra’ŷi: ikyra apu’a ha morotî.
Tu’î: ijayvu.
Tukâ: itî guasu.
Turu Mbopuha: ijuru puku ha hova vu.
Turu: iñe’ê pyrusu:
Vaka kochô: tuicha ha ijavevopa.
Vaka Ñarô: hesa rendy.
Valde de Plástico: oïmeraê aravónte oñembyai.
Váso de Agua: avavégui nañembotovéi.
Vatería: oîva mba’eyruguatahápe ojupi omoirû.
Vest Seller: reikotevê vovénte hese ha’e ja’opáma.
Vestído de Novia: oñeha’ârô jepe, ndoikói oñemomba’apo haĝua.
Viróme: ipo’i puku.
Vujía Yvyra: mba’eve ha’e nomongu’éi.
Vúrro: tuicha guasu, iguata kotypýo ha itavy.
Yryvu Kanílla: ipire hû ha hetyma mbuku.
Yvahái: omboro.