DARÍO LÓPEZ ALFONZO

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI
Maitei horyvéva opavavépe
David Galeano Olivera

DARÍO LÓPEZ ALFONZO
Leer original (hacer clic) en: http://dgaleanolivera.wordpress.com/857-2/

Darío López Alfonzo heñoi’akue táva Arroyos y Esteros-pe, tava’i Isla Guasúpe, ára 11 jasypakôi ary 1963-pe. Isy héra Delia Alfonzo Sanabria ha itúva héra Patrocinio López Alvarez. Oñemoarandu’ypy’akue mitâmbo’ehao Padre Fidel Maíz ha upéi mitârusumbo’ehao Padre Fidel Maíz, oîva táva Arroyos y Esteros-pe.
Oñemoarandu ha oiko ichugui Guarani Ñe’ête Mbo’ehára ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANIme, táva Arroyos y Esteros-pe, ary 1994-pe. Upégui ou Paraguaýpe ha oñemoaranduve Guarani Ñe’ême Universidad Nacional de Asunción, Facultad de Filosofía, Instituto Superior de Lenguas-pe ha upépe oiko ichugui Guarani Ñe’ête Mbo’ekuaahára, ary 2001-pe.
Oñembokatupyryvékuri heta aty ha hetave mbo’ehaópe. Ohai aranduka hérava: “Medicina natural – Pohâ arandu ka’aty” ha “Káso oñemombe’uháicha Arroyos y Esteros-pe”.
Ombo’e heta mitârusumbo’ehaópe; ha péina ko’áĝa oñemoarandujey avei ATENEOpe, oiko haĝua ichugui Guarani Ñe’ête Mbo’erekokuaahára.

ÑE’ÊPOTY: GUARANI ARANDU ÑEMOMORÂ
Ohai: Darío López Alfonzo. 10-07-97
I
Guarani arandu reikovéva kunu’û tory vy’ápe,
Nde reko ijyvotypáva tamomorâ mbeguekatu,
Añandúgui che ângakuápe hakuvy ne kunu’û.
Ha guarani ñe’ême tamombe’u ko arandu.
II
Kunu’û vy’apavê pukavy che añuâmbáva,
Ahendúrô umi guarania polkapu rory porâ,
Toikovéke akói ára jeguakárô ko’â mba’e porâ,
Heñóimiva’ekue ko’ápe Paraguái jeguakarâ,
III
Nemoirûvo guarani ñe’ê yvytúre akói toveve,
Pykasúicha saraki ñemboharáipe opaitérupi toĝuahê,
ha yvytúre ohasakuévo eireténte omyasâiva,
upekuévo yvotýre ysapýndi mainumbýicha taipyte.
IV
Aikuaáma che mba’érepa guaraní ñemoñare,
Mba’evéicha ambuére nomboykéi iñe’ê iñarandu,
Ko’áĝa ikatúmava arandu jahai ñamombe’u,
Toikove ñande apytépe ha akói tajahayhu.

KÁSO: KUÑA JARÝI
Ohai: Dario López Afonzo ( Omombe’uhaguéicha chéve che jarýi Juana María)

Oiko ndajekoraka’e yma peteî távape peteî mitârusu iviru hetáva ha ombojeroviaitereíva chupe itúva ojaposéva ojapóva mamo oikohárupi. Itúva ojogua chupe ikavajurâ ha umi ao iporâporâvéva ikatuhaĝuáicha ha’e oho oñemboki umi mitãkuna iporâporâveva ha’e ohayhúva rehe.
Upéicha arapokôime osêmava’erâ oñembokívo mamo ha’e ohosehápe, upéichaha rupi hetaiterei oñemohembiayhu, hi’ariete hetaiterei kuñáme omomemby ha mavavéva rehe noñangarekói. He’íva’erâ chupe isy anive péicha, Naiporâi reiko péicha, naiporâi reñemboharái kuña rehe, he’iva’erâ imembýpe. Ha’ékatu ndoikuaaséi mba’eve, oñembopochy ha okorói isýpe. Che ajaposéva ajapova’erâ, upeva’erâ che viru heta, ombohovái pochypópe isýpe.
Upéichante avei oñemoñe’êvaerâ ichupe ijarýi ĝuaiĝuimi, anive ne akâhatâ, reñemboharái kuñanguéra rehe ha remomembyparei ápe ha pépe. Cháke… Cháke… sapy’ánte osêta ndévehína kuña jarýi, he’ímiva’erâ avei chupe ijarýi ĝuaiĝuimi. Mba’e kuña jarýi piko osêta chéve, ombohovái jeýma pochýpe ijarýi ĝuaiĝuimíme avei ha upéi osêrô chéve kuña jarýi , che ndakyhyjéi chugui , onohêtante che mboka che ku’águi ha ojapipaite ombohovai jey mitârusu.
Jepiveguáicha peteî arapokôi ka’arúpe oñemonde potî oñemohyakuâvurei ha ojupi ikavaju ári oho jeýma haĝuáicha hembiayhukuéra rendápe, pytûmba pukumívo ohontehína peteî tape ka’aguýre, ñasaindy porâ ndaje, pe ka’aguýpe katu hesakâ ha iñypytû yvyra kuarahy’â ohasáva jepi ohóvo ha’eñomi ikavaju ári.
Upéicha ohohapehína hesahósapy’a peteî kuñataî iporâitereíva rehe, ojekóvahína peteî yvyra poguasu máta rehe, iñakârague pukúpe ojaho’ipáva pe hete ha humby iporâite’asýva ohecháva ha’e pe ñasâindy rendýpe. E, che po’aitépa he’i mbeguekatumi ipy’apýpe; oñemboja kuñataî rendápe ikavaju ári ha he’i kuñataî ojuhúvape: nderehoséipa chendive, ejupi che kavaju ári ha jaha he’i mitâkaria’y kuñataîme. Jaha katu ombohovái chupe kuñataî torypaitépe; ohupi ikavaju ári ha oñamongeta kyre’ŷ ohóvo oñondive, ovy’a ha opukavy ohóvo heseve mitâkaria’y, kóva chemba’éma he’i ijupe ipy’apýpe.
Oikevévo ohóvo pe ka’aguy mbytépe nohenduvéi sapy’a oñe’êva chupe, oñandúntema ho’ysâ’asýva opokóva pe ijati’ýre, ojere ohecha haĝua pe kuñataî ohóva hendivépe ha ojuhu oikóma ichugui peteî kanguekuereíntema ndaho’ovéima, hova ha hesa kangue kuarupi hendy hese pe hesa. Tuichaiterei oñemondýi pe mitâkaria’y, ovakâvo ojeity ikavaju árigui ha hapykuérintema oguejy chupe avei pe kuñataî oguerahava’ekue ikanguekuereíntema, opururupa ha hesa hendy hese.
Upépe oñandu’ŷre oguenohê imboka oguerekóva iku’áre pa, pa, pa ombokapu pe kanguekue opururupáva rehe ha ndaikatúi ojuka, oñeñandu’ŷre ojupijey ikavaju ári, omoñani pereke, pereke pereképe oĝuahê meve hógape, ho’a ipy’amano, noñe’êvéi, ambue árape ogueru rire ae ipytu omombe’u hogayguakuérape oikóva’ekue hese. Uperire oguerovia, ohechakuaa kuñáre naiporâiha ñañemboharái. Kuña Jarýi osê rire ae chupe. Péicha omombe’u chéve che jarýi . Opa.

KÁSO: MARANGATU GABRIEL-PE OJOKUÁIRÔGUARE TUPÂ ÑANDEJÁRA
Ohai: Darío López Alfonzo (Omombe’uhaguéiha chéve che jarýi Juana María)

Peteî ára ko’ême ndaje amo yvágape Tupâ Ñandejára iko’ê ojerejoa hese marangatukuéra ha ijapyteguikuéra Tupâ ohenói marangatu Gabriel-pe, he’i ichupe rojokuáita amo yvýpe peteî kuñataî marangatu rendápe hérava María, ha’eñomíntema pe imarangatuvahína yvy ape ári.
Rehóta María rendápe amo yvýpe, he’ipávo upéva Tupâ Gabriel oguerúma katu ikavaju morotî ha ojupi hi’ári, eñangarekónteke ndejehe ha ani rejepy’apy rehecháva upérupi rehe, yvypórape hasy jaikuaa haĝua, ha’ekuéranteko ombyai pe hekove ha hekoha.
He’ipávo upévaTupâ Ñandejára ohupínte pe ipo ha oguejýma katu yvágagagui peteî pyendajo’a morotî (escalera blanca) oguejy haĝua marangatu Gabriel yvýpe María rendápe, oguejy mboyve Tupâ he’i marangatu Gabriel-pe, rejuhúta peteî tape ka’aguy puku hyakuâ’asýva, upe rire peteî nũ hovy porâ henyhêva opamba’e hi’upyrâ tekotevêmbývagui, upe rire peteî ñu perô ndaiporihápe mba’eve, ha upe rire María róga.
Toky, toky, totókype pyendajo’a morotî ári (sobre la escalera blanca) marangatu Gabriel oguejy yvýpe, he’i haguéichaite chupe Tupâ Ñandejára, ojuhúma tape ka’aguy hyakuâ’asýva, ohove ojuhu ñu hovy porâ henyhêtéva pype opaite mba’e tekotevêmbyva guive hi’upyrâ, yva okukúipa, kapi’ipe rovyû y potî porâ upeichavérô jepe mymba ha ava oîva upépe ipy’atarova nahyĝuatãi ha ipirupiru.
Ohasa upe ñu porâ ha oike ambue ñu iperôvape he’ihaguéichaite chupe Tupâ, ndaiporihápe mba’eve hi’upyrâ, iperô, yvy mante otimbo, ha oikovéva pype mymba ha ava hyguatã, ipy’aguapy, ikyrakyra ha okejoahina. Ko’â mba’e oipy’apy marangatu Gabbriel-pe ojepy’amongeta ha he’i ijupe. Che piko che tavýma, mba’éma piko ko ahecháva, heta aîhápe hi’upyrâ mymba ha ava ipy’atarova ha ipirupiru ha pe ndaipórihápe hi’upyrâ katu mymba ha ava ipy’aguapy ha ikyrakyra. Mba’éma piko ko’âva he’i ijupe mbeguemi. Áĝa ahajey rire yvágape mante aporandúta Ñandejárape he’i ijupe.
Ohasa upéva ha ojuhu peteî oga’imi, oĝuahêvo upépe torypaitépe osê ohuĝuaitî chupe peteî kuñataî, nipora’e María oikuaávo ha’e omombe’u marandu oguerukáva chupe Tupâ Ñandejára. Marangatu Gabriel ipy’atarova ohechava’ekuére ha ohosejeýntema yvágape omba’eporandu haĝua Ñandejárape, María katu horyeterei ha oipota okaruraê hendive hógape, nahániri he’i chupe marangatu Gabriel ahátama, he’i. Epyta, epyta katúna jakaru he’i chupe María na’amo aguereko so’o ka’ê, jakarúna, he’ipávo upéva, Gabriel hesoho ikosináme amo mombyry ojyhina peteî so’o michîra’ytomíva, mba’éma piko amóva rehe ha’úta he’i ijupe ipy’apýpe.
He’ipávo upéva katu María oguerúma iso’o ka’ê michîmi ojyva’ekuehína, omoî ña’êmbe mesápe Gabriel renonderâme ha oñemoî ombo’i ichupe so’o ka’ê ombo’i, ombo’i, ombo’ivérô ko ombo’i ha ndopái so’o ka’ê, omaña hese Gabriel oñemondyivéntema, hyĝuatâma ha María katu ombo’íntehina chupe so’o ka’ê, re’uvétapa oporandu chupe María, nahániri che ryĝuatâma ombohovái chupe Gabriel. Iporâite he’i María.
Upe rire osê upégui ha oguejyhaguéicha yvýpe toky, toky, totókype, pya’e porâ ojupi pyendajo’a morotî ári ojapova’ekue Ñandejára, sapy’aitépe oĝuahêjeýma yvágape Tupâ Ñandejára rendápe, remoĝuahêpa marandu María-pe oporandu Ñandejára, amoĝuahê ombohovái Gabriel, he’ipávo upéva Gabriel oporandu Ñandejarape. Ñandejára aipota remombe’umi chéve mba’épa umi mba’e ahechava’ekue amo yvýpe, chembotavyrai ha ndaikuaaporâi chetavýmapa terâpa mba’e he’i Gabriel, mba’épa he’i ichupe Ñandejára.
Amo yvýpe ningo erehaguéicha chéve ajuhu pe ñu porâ henyhêva hi’upyrâgui, mymba ha ava oîva upépe katu ipy’atarova nahyĝuatâi ha ipirupiru upéi ajuhu pe ñu perô ndaipórihápe mba’eve hi’upyrâ, iperô, upépe katu umi mymba ha ava oîva ipype ipy’aguapy hyĝuatâ, mba’éma piko ko’âva hi’árete aĝuahê María rógape, oipotaiterei akaru hendive, ohecha so’o ka’ê ombojývahina michîra’ymi, mba’éiko ha’úta amóva rehe ha’e chejupe, upéi ogueru iso’o ka’êmi chemongaru haĝua ombo’i, ombo’i, ombo’ivérô ko ombo’i cheryĝuatâ ha ndopái so’o ka’ê, añemondýi ha ndaikuaái ko’â mba’e chetavýma piko ha’e che jupe . Térâpa mba’e.
Ohendúvo chupe Ñandejára, héê… he’i. Umi mba’e rehecháva’ekue. Umi mymba ha ava oikóva hembypahápe hi’upyrâ noikotevêi mba’eve ha ipirupiru, umíva ha’ehina umi oguerekopárô jepe oikotevêva oipotapotavégui ipy’atarováva ha ho’úva ho’usevégui nahyĝuatâiva ha upéichakue ipirupiru hikuái, umi oikóva mba’eve hi’upyrâ ndaiporihápe, ikyrakyra ha okévahina py’aguapýpe, ha’e umi mymba ha ava ho’u ha ahupytymíva rehe ja’ovvy’ámava ha oñeñandu porâ, upévare umíva ipy’aguapy ha ikyrakyra . Ipahápe pe so’o ka’êmi michîmi rehecháva’ekue ha ndere’upáiva’ekue he’isehina michîminte jagurekórô opamba’e ñande py’aporâ ha jahayhu ñande rapichápe. Upévare jahupytyha Tupâ jehovasa ha ha’éntema omogakuaaha ñandéve opaite mb’e jaguerekóva ha araka’eve ndopái, hembypa.

MOMBE’UPY: POHÂ
Ohai: Darío López Alfonzo (Omombe’uhaguéicha chéve che jarýi Juana Maria)

Pohâ ndajekoraka’e peteî mitâkuña iporâitereíva, mitâkuña ha’eñomi oikóva isy ha itúva ndive, mombyry peteî tava’imíme, upépe okakuaa ohóvo ituvakéra ndive, ikuñataîma ha jaiporâvéntema, isy hakate’ŷeterei hese ndoipotái ojehu chupe mba’eve ivaíva ha ha’e oikuaa porâ heta oîha upérupi tapicha iñañáva.
Upévare, peteî árape ojepy’amogetahína ha osê he’i iménape. Ma’ê che karai, ko Pohâ niko jaikuñataîma iporâitereíningo ha’e; ha che cherakate’ŷeterei hese, ndaipotaieténingo ojehu chupe mba’eve ivaíva mba’e peichahágui. Upévare, mba’épa ere che karai ñasêna jaha mombyry, mombyry umi ka’aguy mbytére avave ñanderechave’ŷ haĝuáme ha’e tokakuaánte ha’eñomi, añi haĝua avavéichagua tapicha ñaña ohechave chupe, oja ijypýpe ha ombyai mba’e chupe peichahágui.
Péicha heta ára he’i rire iménape omoinge iména akâme pe mba’e he’íva ha peteî árape ojapyhy umi hembiporu ha ijaokuéramimi ikatúva ogueraha ha oho hikuái oikóvo mombyry ka’aguy mbytére avave ohechave’ŷ haĝuáme chupekuéra. Oho, oho hikuái ohovérô niko oho pe ka’aguy mbytére, upeichaháguínte ojuhu hikuái peteî ysyry satî’asy ha he’i kuñakarai iménape ko’ápe japyta, jaguerekóta ymi jay’u haĝua, ejapo ñandéve ñande rógarâmi. Upémarô iména pya’e porâ ojopo peteî oga’imi pe ka’aguy mbytépe ha opyta oiko haĝua hikuái upépe.
Upépe Pohâ oikove ituvakuéra ndive, avavépe ndohechavéi ha ohova’erâ ogueru imba’yrúpe ymi ysyry satîgui hoy’u haĝua hikuái, are oiko riréma upéicha, peteî ka’arúpe oho jeýma ogurúvo y pe ysyrýgui, ha nipora’e oikohína upérupi avei peteî mymbajukaha y reka imboka ijapére ha oimo’â’ŷre hesaho Pohâ rehe, noimo’âi ojuhuha upérupi pe ka’aguy mbytére peteî kuñataî iporâitereirasáva. Mba’éichapa? He’ímanera’ekatu Pohâme ha Pohâ marangatu ha torypaitépe, iporânte, ombohovái ichupe. Ohecha guive mymbajukaha Pohâme oñandúma opupu mborayhu ikorasôme Pohâ rehe ha ndoipe’ái hesa Pohâgui.
Pohâ katu marangatupópe oipepirû mymbajukahápe oho haĝua hógape, pya’eterei oho hapykuéri hógape mymbajukaha, oĝuahê hógamíme ha Pohâ torypaitépe ojapo terere, oterere oñondive ha oñomongeta hikuái, ha mymbajukaha Pohâ rehéntevoi omaña ha isy nahendavéima ohechávo upéva, pytüma katu, upémarô he’i mymbajukaha ituvakuérape ikatúpa opytami oke hogakuérape upe pyhare, omaña ojuehe mokôivéva ndoikuaái mba’épa he’íta mymbajukahápe, okyhyjéma avei ichugui ipochýrô ĝuarâ mba’e upeichahágui, chakeko tuicha imboka, ndoikuaáimarô mba’épa ojapóta he’ímante chupe opyta haĝua oke ndoipotáirô jepe opyta okékuri.
Ambue árape oaguyjeme’ê mymbajukaha ogajárape ha he’i ikatumivovénte oujeýtaha hendapekuéra, ñoimo’âieteha ojuhuha ka’aguy mbytépe kuñataî porâite ha ituvakuéra horyetéva rehe avei, ohupi imboka ijapére ha osê oho. Upévantema Pohâ sýpe ĝuarâ, opyta hasyete ojapajeréi tupápe ipyahê iñakânundu omanóta katuete vaicha, Pohâ ha itúva ndoikuaái mba’épa ojapóta pe kuñakaraígui, upe ka’aguýpe ndaipóri pohânohára, ndaipóri pohâo ni mba’evéichagua pohâ omonguerava’erâ mba’asy oñandúva pe kuñanarai.
Ndoikuaavéimarô mba’épa ojapóta hikuái hasýva rehe ohecha omanóta katueteha ipy’atarova Pohâ ha ojapyhy imba’yru yryrumi oguerekóva ha osê oho ysyrýpe ogueru haĝua y, oukuévo jeýmahína oñembo’e oúvo Tupâme ha ojerure chupe isy okueramínte haĝua, ndoikuaáiguirei mba’épa ojapóta omopê oipo’opo’o umi yvyra ha ka’avo rakâ omoî oúvo ýpe ogueruvahína imba’yrúpe, oĝuahê hógape ha he’i itúvape na’ápe agueru chesýpe eme’ê chupe toy’u ha ejapichy pype tokuera, upéicha ojapo itúva na’ápe ogueru ndéve Pohâ omboy’u ha ojapichy rire y ogueruva’ekuépe Pohâ isýpe ĝuarâ, opyta hete otimbo ha mba’asy oñanduva’ekue ojei chugui, opyta okueraite. Ha upete guive opaichagua yvyra ha ka’avo rakâ ojeporúva ýpe térâ ambue hendáicha opyta héra Pohâ.