GABRIEL CASACCIA, GUARANÍME

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI
Maitei horyvéva opavavépe
David Galeano Olivera

ÑANE RETÃ RUVICHAITE: GABRIEL CASACCIA
Ohai: Pedro Escurra Franco
Leer original (hacer clic) en: http://dgaleanolivera.wordpress.com/gabriel-casaccia-guaranime/

Gabriel Casaccia Bibolini. Ko árape ñanemandu’áta haihára katupyry, karai guasúre, Gabriel Casaccia, ha’e omoñepyrũ mombe’upuku jehai ko ñane retãme. Mombe’umbyky omoñepyrũ karai Rafael Barret, omombe’uhaĝua ñane retã mba’embyasy, tembiasavai rupi.
Upéi katu ou Augusto Roa Bastos. Péicha jareko mbohapy karai guasu haihára katupyry. Barret, Casaccia ha Roa Bastos.
Ñamoñe’ẽ ha ñaikũmby porã rire Casaccia rembiapokue jahechakuaa ikatupyry mbaretehague. Ñe’ẽpapára ha haihára ha’eichagua katuete oñandu porã tetãyguápe, upévare ohai omombe’uhaĝua temiandu umi ipotypáva hi’ãngakuápe. Ohaímante va’erã oĩ porã haĝua pe hekove. Ndaikatúi jahechagui umi mba’eporã ha umi mba’evai omomýiva ñane retãme.
Gabriel Casaccia, hi’arapáy táva Paraguaýpe, peteĩ 20 jasyrundy 1907 jave. Itúa Benigno Casaccia ha isy Margarita Bibolini. Paraguaygua kate ojehayhu añete va’ekue heko ha hembiapo porã rupi. Gabriel Casaccia ñande reja térã oñemotenonde ñandehegui upe 24 jasypateĩ 1980 jave táva Buenos Aires pe. Upérõ oguereko 73 ary.
Oñemoarandu porã Colegio Nacional de la Capital ha Facultad de Derecho ryepýpe. Oiko chugui Abogado. Osẽ porãmba umi ñemoarandúpe. Imitãrusu guive ohaise ha ohai umi ojehaihápe. El Liberal ha El Diario, oguenohẽ umi iñamindu’u rapykuere ohechuka haĝua umi omoñe’ẽsévape. Upérõ ha’e ohai héra heta aranduka ha kuatiahaipyrére, Gabriel Casaccia Bibolini. Upéinte oipe’ajey pe isy rerajoapy Bibolini. Oikokuri Paraguaýpe ha Areguápe, Posada ha Buenos Aires pe. Táva Aregua, yno’õ Ypakarai rembe’ýpe, upépe ijaty va’ekue umi tekovekate oñembopiro’y haĝua arahakúgui. Karai Gabriel ojepovyvykuaa lomitã ãngapýre.
Upe táva Aregua ha’ekuri vy’araity. Casaccia ohecha ambue. Heta mba’e naiporãiva ojejapo kirirĩháme ha oñeñangatu porãnte. Umi avakate pireguypegua hesakã porã chupe. Umi ava iñañáva mba’éichapa oiporokutu ipopĩape, tekove ensuguy mbarete, iñe’ẽ raimbéva, oiporosu’u opavave yvypórape. Opaichagua ãngaipáre oñemona. Hi’ãngakuéra omopytũ táva Aregua arajave. Oĩva tekove oñokarãimba upépe.
Kirirĩ guasúpe ndaipóri py’aguapy. Asajekue nandivera pe táva Aregua, jepérõ umi ogaguýgui oñema’ẽjoa opa rupieténte. Ojepyso tesa okẽ ha umi rovetã pa’ũ guive. Ka’avotýpe katuete oĩ oguapy oma’ẽ ñemíva, ojurupe’a umi ohecharamóva opa mba’erei rehe, ojapi apegotyo ha amogotyo omombe’uhagũa juruguasu rupive. Opaichagua ma’ẽ ojepysopaite umi tapére ojekuaaségui mba’épa oiko, mba’épa ojehu, mba’épa ojejapo, ojehecha’ỹva jaikuaaháicha oñeimo’ãnte ha oĩmahína.
Maymavéva rekove ityai ha umi nahanivahína oñembotyai porãnte oñembojojapa haĝua. Opaichagua ãnga mba’asy Areguáre jahechakuaa jahechasérõ. Heko potĩva, peteĩ tesapirĩmi oñemongy’ánte, ojohupytypa haĝua. Maymavéva po iky’a ha oĩva kũ katuete ipopĩa. Mba’evai ojejapo mboyve ojejapopáma ñe’ẽ rupive. Umi mba’eporã ojejapóva, ndojejapóiri, ndojehechái, noñeñandúi. Pokõi ãngaipa ivaivéva oguata táva Aregua rupi, yvyporakuéra rekove ryepýpe, ajeve ichúka ha ijejapokuaa. Ha’ekuéra ijaguarajoa.
Opaite ãngaipa yvy ári oikóva Gabriel Casaccia ombyatypaite táva Areguápe, ndaha’éi ombopiro’y haĝua, ome’ẽ chupekuéra peteĩteĩ ava rete oiko ha ojapo haĝua umi tembiapo ky’a. Upérõ Aregua ojogua umi tatakua hendy porãvape. Pévante.
Gabriel Casaccia rembiapokue apytépe jajuhu Mombe’upiku, Hombre, mujeres y fantoches (1930) Mario Pareda (1939) La babosa (1952) La Llaga (1963) Los exiliados (1966) Los Herederos (1975) Los Huertas (1981) obra póstuma. Mombe’umbyky aranduka, El Guahu (1938) El Pozo (1947). Ñoha’ãnga, El Bandolero. (1932)
Ñane retã upe ñorairõ guasu (1865-1870) oheja taperekuépe ñane retã porãite asýpe. Umi ñane retãme orairõ va’ekue opyta ojopy ñane retãme. Are japyta poguy pohýi guýpe. Sãso jahupyty ha ndajahupytýiri. Ñande reko oñemboguata heta mba’e ambuére. Heta tetãygua opu’ã hetãre. Tetã rayhu ndojehayhúi raka’e.
Ñane retã Paraguay, isãso rire okakuaa porã kuri, ñorairõ rire opyta oñyñýi. Opa py’aguapy upe guive, opaichagua ñemuña tetãyguápe omoñani oparupirei. Ñande ruvichakuéra opu’ãmba oñakãre. Tetã opu’ãrangue oñemboguapyve, heta ava ponandi va’ekue ndoikuaavéi umi orekóva hetaiterei viru oñenohẽ oñenohẽ’ỹhaĝuágui.
Ñorairõ guasu mboyve heta mba’eporã jareko va’ekue oñemba’apógui oñondivepa. Oñehundipákuri. Ndaikatuvéi ñamba’apo oñondivepa. Jarekokuri tetã ipokatúva mba’apoguasu rupive. Tetã heta viru oguereko kuri. Ñorairõ guasu rire opyta itaperekue ponandi ha mboriahu pepoguýpe tavy ha ñembotavy okakuaa.
Mayma tendota ñorairõ guasu rire ndojuhúi umi tape porã ohekáva, opa’ãháre oikohikuái oñomyaña jahechápa nañaséi ko apañuãgui. Mba’eporã oñeha’ãrõreipa. Umi mba’apo guasu porã iñambue ñane retãgui. Ha’etevoi ku ñane ãngapy pirupavoi va’ekue ha umi ñane korasõ kangypa ndaipu’akái ñane mba’epota rehe. Péicha rupi, ára ha ára, heta tetãygua osẽ oho tetã ambuére, oheka mba’apo, aipo jeikoporavẽ rekávo, osẽ ohua’i hetãgui. Avei okáre ikatu jakaru porãve, ñañemonde porãve, jaiko porãvévaicha, peteĩ tesapirĩme ñaneãho, umi techaga’u ha mba’embyasy okaru ñande rekovére.
Ñane retã ha’e ñande vy’aha, tetã ambuére ikatu reiko porãve, sa’ínte revy’áta, katuete neretãre nemandu’a ojepotáta ku tataicha nemoakãrakúta. Reñamíta hese tesay, reñandúta ñande yvýpe reñandu’ỹva.
Mayma ñe’ẽpapára ha haihára oikuaa ha oñandu porã ko’ã mba’e, katuete hykuesẽumi iñe’ẽpotýre, ombopirevai haĝua umi poguasu popindápe.
Opaichagua ñe’ẽpapára oĩ yvy ári. Sa’i oĩ umi ñe’ẽpapára arandu oikũmby porãva yvypóra remiandu ha ñamindu’u, ojapohaĝua añeteguágui umi ñe’ẽpoty iporãvéva.
Ñanemandu’amína. Ymave oĩ va’ekue takate’ỹvai tavy ha mbarete rehe. Umi tavyñangarekohára heta, ipopa’ã hapichakuéra rehe, oipyahahaĝua chuguikuéra mboriahu py’anandi ha apytu’ũnandi.
Opavavépe ombojoja yvýre, ojopy tapichakuérape otyryry porãve haĝua, anivemahaĝua iñakãrapu’ã avave. Avei opaichagua mba’eporã opa va’erã ñane retãpýre. Yporã ha yvare’ẽ opatahína oje’émi va’ekue. Ykua oñemboty mboty, ysyry ipo’ipo’ive ohóvo, yva re’ẽ rakã ipirupiru ohóvo opaichagua ka’avo ndive.
Nosẽmo’ãvéima ñande apytépe umi ñe’ẽpapára ha haihára katupyry. Ñe’ẽporavopyre jehai ikangy va’erã ohóvo. Mayma ñe’ẽpapára pyahu nda’ipo’amo’ãi hekovere, oje’e va’ekue, upe rire heta ñande rapicha katupyrykuéra, opaichagua mba’asy poguýpe ho’aparei.
Ipyporekuéra oje’opa ndopytái kuatiáre. Opaichagua mandu’a ojejapi hesekuéra, umíva ikatu jarekokuaa. Ohaíva yvytúre ha yvýre katuete oguepa. Péicha avei haiharakuéra oñani ñane retãgui, oipysyrõségui hekove ha hembiapo.
Casaccia oipykúi ko tape, otimbo hapykuerére opaichagua ñe’ẽ omoĩ porãva ha omoĩvaíva hembiapo ko Paraguaýpe. Iñe’ẽpohýi, iñe’ẽrei, iñe’ẽpererĩ, iñe’ẽnandi, naiñe’ẽrendái.
Casaccia katu nahendái ko ñane retãme. Upévare osẽ ojeporeka tetã ambuére pe hendaguáre. Omba’apo piro’yve haĝua.
Ikatu ñañeporandu mba’érepa ojehai sa’i ñane retãme. Oho va’ekue tetã ambuére hetave aranduka ohai. Pejeporekánte ha pe hesa’ỹiño. Opyta va’ekue ko’ápe jahechakuaa sa’iveha hembiapo, ohai mbohapy aranduka hekove pukukue, umi ohova’ekue katu ohai mbohapypa aranduka. Mba’ére, mba’ére. Ñande yvy piko oguereko ko’áĝa ijehe ate’ỹ mba’e. Térã hetaiterei pokarẽ oĩ ojokóva haihárape, ikatu ñañeporandu. Nahániri ñahendukuaa ha avei añetegua ndaikatúi ñañomi areterei. Pya’e hesakã. Ñane retã avei oguata va’erã añetegua rapére.
Ko ñane retãme ojejapóva kotypýpe, ensuguy rapére, tovamokõi rova’atãme, ojejapóva pytũmbýre, ndaikatúiva ojekuaa, ha’etevoínte umi ñe’ẽpapára katupyry oguerekóva pe techapaha. Ojekyhyje chuguikuéra, oñembopo’i maymavévagui. Ha’ekuéra ohaíva aranduka ha’ete ku omyesakãva opa mba’e ojejapóva hendape’ỹ.
Pe kyhyje opopo umi tuvicha korasõme. Péicha rupi heta haihára oñemosẽ ñane retãgui.
Peteĩ tendota ñañapochy he’i va’ekue. Ñane retã noikotevẽi umi iñarandúva rehe, umíva ndojapokuaái mba’eporã hetãre. Ko karai heta itavýva ha iñañávape ombojerovia oĩ aja yvate. Ko karai ohayhu añete va’ekue pe tavy. Ha’e omomba’eguasu va’ekue pe tavy. Ñane retãme oguerahavai pe tavy ndaikatúiva ñandepe’a pe mboriahúgui. Tavy ha mboriahu ndaha’éi mba’eporã.
Avei oĩ umi ñañapytu omyañáva va’ekue heta tetãygua py’aporãme oho haĝua tetã ambuére. Ko’ã mba’e ndaikatúi oñandu umi ohasa’ỹ va’ekue. Ojekyhyje umi mba’eporã apohágui. Opaichagua japúpe ojejapi. Péicha rupi, tetãygua heta oñemoĩporã umi mba’evai apohándi ohasa porãve haĝua. Mba’evai oñemo’ã ha oñembojerovia. Marandu mbohasahárape oñeme’ẽnte jejahéi opaichagua.
Oje’éva. Nde erénte va’erã opa mba’erei, ikatuhaĝuáicha ikuachã nde rehe umi pokarẽ mbarete, tavy ojapo haĝua nde rekovégui opaichagua mba’evai.
Casaccia oiko va’ekue Areguápe. Heta mba’e oikuaakuri upe hesapyso ha ohendumombyry rupi. Ou ha oho Paraguaýre upe mba’yrupukuapesãme.
Haihára katupyry Gabriel Casaccia. Mayma ava ãngakuéra rehe ha’e oñemoarandu porã. Omosã umi mba’ekuaa. Heta kápo reypýpe ojuhu umi kelepéto ha lekéta mba’erei apoha. Heta itavýva oñemonde porã poguasúicha ha oñe’ẽ porãgua’u. Umi oñembotavývape oñembotavy avei. Iñarandúva opyta yvýre ha itavýva ojegueraha yvate pokatu pa’ũme oñemohenda.
Jurumy’ỹi kate oguahẽ Areguápe opytu’u haĝua. Heta techapyrã jajuhukuaa Casaccia rembiapópe. Oñopehẽngue umi mokõi kuña ndaikatúiva ojoko juru. Opaichagua ñaña ojepoi umi hembesyrýgui. Mbóicha ikũ po’i ha hete po’i puku. Tupãógui noséi umi mokõi añambaraka. Rosales ha’e pa’i ombopo’i va’ekue ko’ã kuñágui. Sapy’ánte jahechakuaa oguapy haiharagua’u ndaikatúi ojapo mba’eve. Arahaku térã ro’ýgui. Vare’águi térã tyguatãgui. Ka’úgui térã omkõségui. Sapy’ánte pe ikuña reko nomokyre’ỹi chupe térã pe hembireko túva karai viruheta tekojojarekahára ha ojopyvéva umi aña pytãgui.
Ramón Fleitas, ate’ỹ ruvicha, hy’aiparei, mba’eve noĝuahẽi iñakãme, nipeteĩ ñe’ẽndoikéi iñapytu’ũme. Ohesakutuparei kuatia morotĩ. Ohaiséko, tataidy rendy guýpe pe hete hykupareíta vaicha. Hembireko ñembotavy sapy’ánte nome’ẽi chupe viru taguatoresay repyrã. Hembireko ndohayhúi ñe’ẽpoty. Umi mba’e ombotavy che ménape. Yvytu pohéi oveve Areguáre. Oje’e’ỹva oje’e. Pe karai guasu ogajára he’i hese ha’e ohaigua’uha oipyteségui taguatoresaýnte. Ka’uguýre osẽ porãve ñe’ẽpoty oje’e. Ko’ã tekove ndaha’éi techapyrã, ijatýva Casaccia rembiapópe.
Tetãygua rekovégui onohẽ umi ava omboguatáva umi mombe’umbyky ha mombe’upuku pukukue. Heta oĩ oguahureíva hese. Casaccia omoñepyrũ ko’ã tembiapo guasu heta ndohechakuaáiva. Casaccia omboguata ñepyrũ mombe’upuku iporãva ñane retãme. Ñeme’ẽ chupe jopói, ñamoñe’ẽmbaite umi hembiapokue.